QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Əkinçilik, yaşayış  məntəqələrinin,  şəhərlərin salınmmsı, sənaye istehsalının sürətlə inkişafı, faydalı 

qazıntıların çıxarılması, meşə tədarükü, meliorasiya işləri, heyvandarlığın intensivləşdirilməsi nəticəsində 

hazırda planetimizdə praktikik olaraq bu və ya digər dərəcədə insan fəaliyyətinin təsiri ilə dəyişilməyən, ilkin 

təbii landşaftlar demək olar ki, qalmamışdır.  

Hazırda ayrı-ayrı materiklərdə landşaftların dəyişilmə dərəcəsi müxtəlifdir.  

Aqrolandşaftlarla zəbt olunmasına görə birinci yeri Avropa tutur. Əkinçilik üçün əlverişli olan düzən rayon-

larda mülayim qurşağın yarpaqlı meşələri və subtropiklərin həmişəyaşıl meşələri hər yerdə meşə-çöl (tarla) və 

bağ-plantasiya landşaftları ilə əvəz olunmuşdur.  

Asiyada şumlanan sahələrin iki böyük arealı ayrılır: Onlardan biri şimali Qazaxıstan və Cənubi Sibir, digəri 

isə Mussonlu Asiyanın düzənlik, ovalıq və yüksəklikləri – Hindistandan başlamış Çinə qədər uzanır. Qanqanın 

düzənliklərinin yarısı  əkin altında istifadə olunur, bəzi yerlərdə  təbii landşaftlar tamamilə  mədəni savannalar 

şəklində aqrolandşaftlarla  əvəz edilmişdir. Asiyanın quraqlıq rayonları – Orta Asiya, Yaxın və orta Şərq 

ölkələri, həmçinin Hindistanın qərbindəki torpaqlar ən qədim zamanlardan suvarma əkinçiliyi altında istifadə 

olunur. Çay vadilərində suvarılan landşaftlar geniş massivlər təşkil edir, digər yerlərdə isə onlar böyük olmayan 

sahələr şəklində su mənbələri yaxınlığında yerləşir. Kiçik Asiyadan Monqolustana qədər suvarılmayan ərazilər 

otlaqlar altında istifadə olunur.  

Afrikanın arid rayonlarında antropogen landşaftların formalaşmasına  əsasən maldarlıq təsir göstərir, 

mövsümi-rütubətli meşə landşaftlarının dəyişilməsi isə meşələrin qırılıb yandırılması əkinçilik sistemi ilə bağlıdır.  

Şimali Amerikanın (ABŞ-ın  şərq hissəsi və Kanadanın cənubu) müasir landşaftları yüksək dərəcədə 

mənimsənilməsi ilə  səciyyələnir. Belə ki, preri zonasının 80%-dən, yarpaqlı meşə zonasının 60%-dən çox 

hissəsi şumlanmış və ya tikintilər altında istfadə edilir.  

Cənubi Amerikada kontinentin 50%-ə  qədər  ərazisi meşə ilə örtülüdür, 10%-ə  qədəri  əkin altında, 20%ə 

qədəri isə otlaq kimi istifadə olunur.  

Avstraliyada materikin mərkəzi hissəsində qumlu və daşlı səhralar və şimalda izafi rütubətli meşə rayonları 

mənimsənilməmiş qalaraq ərazinin 25%-nə  qədərini təşkil edir. Tarla və bağ-plantasiya landşaftları  ərazinin 

cəmi 3%-ni, meşələr isə 5%-ə  qədərini tutur. Savanna, bozqır və seyrək meşə otlaq landşatfları fon yaradır, 

geniş sahələrdə şum, suvarma, gübrələrin tətbiqi, ot səpini işləri aparılır, bununla əlaqədar bu otlaq landşaftları 

dəyişilmə xarakterinə və dərəcəsinə görə əkinçilik landşaftlarından az fərqlənir.  

Təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində  təbii  əlaqələri dağılan, pozulan landşaftların (şəhər və  kənd, müxtəlif 

mühəndis və energetik qurğular, nəqliyyat magistralları) zahiri görünüşü tamamilə dəyişmişdir. ABŞ, İngiltərə, 

Almaniya, Yaponiya və digər ölkələrin sənaye rayonlarında mənimsənilən  ərazinin 60%-dən çoxu tikintilər 

altındadır. Seliteb sahələr əksəriyyət hallarda şum sahələrinin hesabına genişlənir. Belə ki, ABŞ-da hər il şəhər 

ərazilərinin genişlənməsi nəticəsində 350 min ha əkin sahəsi itirilir.  

İtirilmiş əkin sahələrinin yeri meşə və otlaqların hesabına doldurulur, bu isə meşə sahələrinin azalmasına və 

keyfiyyətinin aşağı düşməsinə səbəb olur.  

Geniş ərazilər səmərəsiz mənimsənilmə nəticəsində təsərrüfat istifadəsindən çıxır. Bura bedlendlər, rekulti-

vasiya olunmayan atılmış karxanalar, şorlaşmış və bataqlaşmış sahələr, hərəkət edən qumlar, həmçinin sənaye-

məişət tullantıları atılaraq çirklənmiş ərazilər aiddir.  

Biosferin resurslarından səmərəli istifadə edib onu qoruyub saxlamaq üzrə elmi əsaslar hazırlamaq üçün 

təbiətdə antropogen təsirin maddələr və enerji dövranının uçotu aparılmalıdır.  İnsan fəaliyyətinin təsiri 

nəticəsində ekosistemin strukturunun və  fəaliyyətinin dəyişilməsinin aşkar edilməsi və qiymətləndirməsi bu 

dəyişilmənin insanın sağlamlığına təsirinin təyin edilməsi üçün də vacibdir. 

Tədqiqatçıların fikrincə yoluxucu (infeksiya) xəstəliklərin istiqaməti, sürəti və dərinliyinin dəyişilməsinin 

aparıcı təyinedici faktoru insanların yaşayış şəraitinin dəyişilməsi hesab olunur.  

Əlbəttə, təbii landşaftların antropogen landşaftlara çevrilməsi yoluxucu xəstəliklərin, əsasən ətraf mühitlə 

---

 

334

sıx  əlaqədə olan zoonozların yayılması xarakterinə bu və ya digər  şəkildə  təsir göstərməyə bilməzdi. Bir çox 

yoluxucu xəstəliklərin müasir yayılma xarakterini təyin edən başlıca faktor insanın özü və onun praktiki 

fəaliyyətidir.  

İnsan cəmiyyətin inkişafının müəyyən mərhələsində  xəstəliklərin arealının kəskin genişlənməsi üçün 

əlverişli  şərait yaratmışdır. Bu, ilk növbədə intensiv təsərrüfat fəaliyyəti ilə,  əhalinin daxildə  və kontinentlər 

arası yüksək dərəcədə qarşılıqlı əlaqələrin olması (ünsiyyətin) və infeksiyaya (yoluxmaya) qarşı mübarizə apar-

ma bacarığının olmaması ilə əlaqədar olmuşdur. Şübhəsiz, bir çox hallarda bu və ya digər ərazilərdə insanların 

sosial-iqtisadi şəraitinin aşağı səviyyədə olması da xəstəliklərin sürətlənməsində mühüm rol oynamışdır.  

Qeyd etmək lazımdır ki, infeksiya xəstəliklərinin yayılmasında təbiətin dəyişdirilmə prosesinin təsiri 

müxtəlifdir. Bu təsir yoluxmanın bir mənbəyini aradan qaldırır, mədəniləşdirilmiş sahədə isə digər yoluxma 

mənbəyi – antropurgik tip mənbə, yəni insan fəaliyyəti nəticəsində yaranan infeksiya mənbəyi baş verir.  

Təkamül prosesində yaranan ilkin landşaftların dəyişməsi və insanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində onlara 

uyğun ekosistemlərin pozulması xəstəliklərin ibtidai təbii mənbələrinin olduğu şəraiti də dəyişdirir.  

Kənd təsərrüfatı landşaftları şəraitində vəhşi heyvanlar yerli biosenozlarla yeni qarşılıqlı əlaqəyə girir, bu-

nun nəticəsində kənd təsərrüfatı sahələrində formalaşan biosenozlar da insanlarla yeni qarşılıqlı  əlaqəyə daxil 

olur. Bu, insanın həyatında yeni heyvan növlərinin peyda olmasına səbəb olur. Bu növlər kənd təsərrüfatı 

ziyanvericiləri və yoluxucu xəstəliklərin mənbəyi ola bilər.  

Antropogen landşaftlarda heyvanların məskunlaşmağa uyğunlaşma prosesi sərt seçmə ilə müşayiət olunur. 

Ekoloji plastikliyə malik olmayan və yeni şəraitdə əlverişli ekoloji şərait tapa bilmək qabiliyyəti olmayan növlər 

ya sıxışdırılır, yaxud da məhv olur. İnsan fəaliyyəti nəticəsində həyat şəraiti digər növlər üçün yaxşılaşır, belə 

halda bu növlərin populyasiyalarının sayı artır və arealı genişlənir. Mədəniləşdirilmiş landşaftlarda belə 

heyvanların populyasiyalarının sayı təbii landşaftlarla müqayisədə yüksək olsa da, onların bəziləri təbii biotop-

larla əlaqə saxlamaqda davam edir. Buna adi çöl siçanı, cırtdan çöl siçanı və b. misal ola bilər. 

Dəyişilmiş landşaftlarda  əmələ  gələn biosenozlara heyvanların adaptasiya olunma qabiliyyəti sayəsində 

onların xəstəlik törədiciləri də adaptasiya olunur. Beləliklə, landşaftların antropogen dəiyşilməsi prosesi təbii 

infeksiya mənbələrinin təkamülünə, onların yeni ekosistemlərə adaptasiyasına meyl göstərir. Təkamül 

prosesində  dəyişilmiş infeksiya mənbələrini təbii deyil, təbii-antropogen (antropurqik) kimi təyin etmək 

lazımdır.  

Antropogen mənbələr həm təbii mənbələrin mədəniləşdirilmiş ekosistemlərlə bilavasitə təmasda olduğu zo-

nalarda, həm də sinantrop mənbələr vasitəsilə formalaşır, burada biosenozların  əsas üzvləri heyvanlar hesab 

olunur.  

Heyvanlar insanın yaşadığı yerə  və ya təsərrüfat tikintilərinə daxil olma dərəcəsinə görə  aşağıdakılara 

bölünür: euzinantrop (bilavasitə evlərdə  və  mənzillərdə yaşayan), sinantrop (insanın məskunlaşdığı yerlərdə 

əmələ gətirdiyi bir-birindən asılı olan və ya yarımasılı olan müvəqqəti və ya daimi populyasiyalar) və ekzoan-

trop (insanın məskunlaşdığı yerə vaxtaşırı gələn heyvanlar).    

Əkin (şum) sahələri kollu otlaqlarla növbələnən və heyvandarlıq tikililəri ilə, meşə qalıqları saxlanılan 

yaşayış məntəqələri ilə birləşən antropogen landşaftlarda vəhşi və sinantrop heyvanlar təmasda olur və onların 

kənd təsərrüfatı heyvanları ilə  əlaqəsi yaranır. Ona görə  də çox vaxt sinantrop heyvanlar ekoloji istiqamət 

(məcra) rolunu oynayır və bu məcra ilə antropogen mənbədən yoluxmanın başlanğıcı insanın məişətinə daxil 

olur. Bu heyvanlar yaşayış  məntəqəsi daxilinjə müstəqil sinantrop infeksiya mənbəyi yaradaraq yoluxma 

başlanğıcını bir yaşyış məntəqəsindən digərinə keçirə (yaya) bilər.  

Yalnız  ərazi tam mənimsənildikdə insan təbii biosenozlara kökündən (radikal) təsir göstərir. Bu, 

yoluxmanın təbii mənbələrini ləğv edə bilər.  Əsas yoluxma mənbələrini və yayıcılarını ümumilikdə  ləğv 

etməklə və ya təbii biosenozları tamamilə məhv etməklə buna nail olmaq olar. Belə təsirlərə iri su anbarlarının 

yaradılması (su sicanlarının məskəni – yuvaları tamamilə su ilə basılır), bataqlıqların və digər su hövzələrinin 

qurudulması, torpağın başdan-başa  şumlanması (gəmiricilərin toplandığı yerlər məhv edilir) və b. aid etmək 

olar.  

Əkinçiliyin inkişafı müxtəlif xəstəliklər yayan gəmiricilərin (sünbülqıran, dağ siçanı, marmot və b.) yox 

edilməsinə  səbəb oldu. Bununla yanaşı, bu yerlərdə insanların məskunlaşması  və daim yaşaması çöl (bozqır) 

zonasında ev siçanlarının peyda olmasına  şərait yaratdı. Bu isə miqrasiya zamanı insanı  tülyaremiya 

xəstəliyinin mənbəyi ilə bağlayaraq onun daşıyıcılarını bozqırdan yaşayış məntəqələrinə gətirdi.  

Meşələrin məhv edilməsi də çəmən-bozqır tipli tülyaremiya mənbələrinin inkişafına təkan verdi. Bu mənbə 

tipi açıq kənd təsərrüfatı landşaftları üçün xarakterikdir. Belə  mənbələrdə tülyaremiyanın yayıcılarının 

mövcudluğuna adi çöl siçanı və otlaq gənəsi kömək edir. Onların hər ikisi açıq biotopların sakinləri sayılır: çöl 

---

 

335