QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

 

20.2. MEŞƏDƏN İSTİFADƏ VƏ İNSAN SAĞLAMLIĞI  

Əkinçiliyin keçmiş inkişaf tarixi meşələrin məhv edilməsi tarixi ilə bağlıdır. Paleocooğrafların məlumatına 

görə 900-cu ildə Qərbi Avropanın 70%-i meşə ilə örtülü olmuşdur, hazırda isə bu rəqəm 25%-dir. Yer kürəsində 

---

 

336

qarışıq və sırf yarpaqlı meşələrin sahəsi 50-60%-dən də artıq, Aralıq dənizi kserofil tipli meşələr 80%, musson 

meşələri isə 90%-dən də çox azalmışdır.  

Meşəsizləşdirmə  nəticəsində suyun təbii dövranı pozulur, daşqınların, sellərin, su eroziyasının, tozlu 

tufanların, quraqlıq və quru küləklərin dağıdıcı gücü artır, səhralaşma prosesi sürətlənir, bununla da biosferin 

davamlığı aşağı düşür, ərazi isə insanın həyatı üçün az yararlı olur.  

Qırma və daşıma qaydalarına riayət etmədən meşələrin istismarı arzuedilməz nəticələrlə qurtarır. İlkin meşə 

biotipi müvəqqəti və ya birdəfəlik sıradan çıxır. Qırıntıdan sonra meşə on illərdən sonra bərpa olunur, adətən 

başqa tərkibli,  əvvəlkindən az qiymətli ağaclıqlarla  əvəz olunur. Düzgün aparılmayan qırıntı  və oduncağın 

daşınması zamanı çox vaxt meşə torpağı dağıdılır, ağac, qabıq və s. ilə çaylar zibillənir. Mikroiqlim, yem və 

qoruyucu funksiya şəraiti kəskin dəyişdiyindən bu meşələrdə heyvan qruplaşmaları transformasiyaya uğrayır. 

Heyvanların növ tərkibi və say nisbəti dəyişir, meşə heyvan növlərinin fon stabilliyi itirilir. Meşə  qırıntısı, 

ağaclığın seyrəkləşməsi zamanı bozqır (step), meşə-bozqır və kolluq heyvan növləri (sünbülqıran, dağ siçanı, 

boz dovşan, çöl siçanının bir neçə növü) üçün yaşayış şəraiti yaxşılaşır, bu isə meşə zonasında onların sayını və 

arealını genişləndirir.  

Meşə biosenozlarının kökündən dəyişməsi  əlbət ki, yoluxucu xəstəliklərin təbii mənbələrinin taleyinə  də 

təsir göstərməyə bilməzdi.  

Meşə massivlərinin məhv edilərək  ərazinin  şumlanması, orada bataqlıq tipli tulyaremiyanın mənbələrinin 

sağlamlaşması halları məlumdur. Buna Barabin ovalığının mərkəzi və cənub hissəsi misal ola bilər.  

Bununla belə, meşədən düzgün istifadə olunmaması bir sıra yoluxucu xəstəliklərin təbii mənbələrinin 

transformasiyasına, hətta onların aktivləşməsinə  səbəb olur. Məsələn, Malakka (Malayziya) yarımadasında 

meşənin qırılması nəticəsində törəmə tipli kol bitkiliyində ilkin meşə biosenozundakı 50 gəmirici növündən 15 

növü qalmışdır. Lakin «Rattus» siçovulunun və bununla əlaqədar qırmızıbədən gənələrin (L.dellens və 

L.akamushi) sayı kəskin artmışdır, bu isə susuqamus-qızdırma xəstəliyinin törədicilərinin dövr etməsinə olduq-

ca əlverişli şərait yaratmışdır.