QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

20.1. ƏKİNÇİLİK VƏ İNSAN SAĞLAMLIĞI  

Əkinçilik insanın digər təsərrüfat fəaliyyti növləri ilə müqayisədə təbiətin dəyişdirilməsində ən böyük ra-

dikal vasitə hesab olunur. Xam və dincə qoyulmuş torpaqların  şumlanması, səpin işləri, plantasiyaların 

salınması  təbii biotopları  kənd təsərrüfatı sahələri ilə  əvəz edərək, torpağın üst horizontlarının fiziki-kimyəvi 

strukturunu dərindən dəyişdirir, yabanı bitən floranın  əsas kütləsini məhv edir. Nəticədə  təbii biotoplar 

kökündən dəyişilir, onlara uyğun biosenozlar pozulur, bunun sayəsində biosenozların üzvləri arasında təbii 

mənbə xəstəliklərinin törədicilərinin dövran sistemi də pozulur.  

Buna Cənubi Qafqaz düzən-dağətəyi taun mənbəyinin deqradasiyası nümunəvi misal ola bilər.  Əvvəllər 

Kür-Araz ovalığı landşaftlarında yayılan qırmızı quyruq qum siçanı bu mənbələri saxlayırdı. 1950-ci illərdə 

Şirvan, Mil, Qarabağ bozqırlarının, yarımsəhranın  ərazisi mənimsənilməyə başlandı,  ərazinin  şumlanması  və 

irriqasiya sisteminin yaradılması bu gəmiricinin məskunlaşdığı yerləri bir-birindən aralı saldı. Taunun 

törədicilərinin kök salması üçün şərait ləğv olundu, onun mənbələri sönməyə başladı. Beləliklə, xam torpaqların 

başdan-başa şumlanması Cənubi Qafqazın bu hissəsinin sağlamlaşdırılmasına səbəb oldu.  

Şimali Qazaxıstanın ilkin bozqır (step) «qızdırma - Ku» zonasında torpaq massivlərinin  şumlanması bu 

xəstəliyin  əsas infeksiyası epizootik zəncirindəki başlıca üzvlərindən biri sayılan Marmota-bobasın sayının 

kəskin azalmasına səbəb oldu.  

Torpağın müntəzəm hazırlanaraq mədəni bitkilərin səpilməsi bir çox digər yoluxucu xəstəliklərə qarşı 

başlıca sağlamlaşdırıcı tədbir hesab olunur. Belə ki, Qazaxıstanın geniş xam torpaqlarında hər il taxıl bitkiləri 

becərilən  ərazilərdə biosenozlarla əlaqədar yayılan çöl gəmiricilərinin yuvaları dağıdıldığı üçün gənə  səpmə 

yatalağı və digər yoluxucu xəstəliklərin təbii mənbələri (ocaqları) yox edildi.  

«Qolodnıy» çölündə pambıq altında becərilən torpaqlarda leyşmaniozların təbii mənbələri məhv edildi. 

Türkmənistanın Sumbar vadisi başdan-başa bağa çevrildikdən sonra mığ-mığa, gənə ilə birlikdə  gəmiricilərin 

biosenozları tamamilə dağıdıldı və gənə-səpmə yatalağının mənbələri yox edildi.  

Ərazinin kənd təsərrüfatı mənimsənilməsi prosesinin yoluxmanın (infeksiyanın) təbii ocağına (mənbəyinə) 

təsir mexanizmi aşağıdakı kimi baş verir. Xam torpağın şumlanması zamanı təbii biosenozlardakı siçanşəkilli 

gəmiricilər kütləvi surətdə  məhv edilir. Dərin  şumlama onların yuvalarını dağıdır, yem bazasını yox edir. 

Gəmiricilərin çoxu bilavasitə kotanın altında məhv olur, sağ qalanları isə yuvalarından və yemdən məhrum olub 

əlverişsiz temperatur şəraitində acından ölürlər. Az sayda sağ qalan gəmiricilərin bir hissəsi şumun kənarına, yol 

qırağına və ya otlaq sahəsinə çataraq orada məskunlaşır.  

Torpağın dövri olaraq şumlanmasının yoluxucu xəstəliklərin təbii mənbələrinə  təsiri həmçinin torpaqda 

istənilən mərhələdə və inkişafda olan gənələrin də məhv edilməsi ilə əlaqədardır. Bu, yalnız tamamilə mexaniki 

səbəblərlə deyil, həm də şum aparılan sahələrdə mikroiqlimin kəskin dəyişməsi –temperaturun aşağı düşməsi, 

rütubətliyin artması, yaz şaxtaları  və ayazlarla aydınlaşdırılır.  Şum sahələrində  gənələrə çox nadir hallarda 

təsadüf etmək olar.  

Şumlama dayandırıldıqda (əkin dövriyyəsindən çıxarılan sahələr, dincə qoyulan və ya çoxillik otlar səpini 

aparılan) gəmiricilərin məskunlaşması  və sayı  bərpa olunur. Belə yerlərdə  ətraf  şum aparılmayan sahələrdən 

gəmiricilərin təkrar məskunlaşması böyük rol oynayır.  

Beləliklə, yalnız geniş massivlərdə  şumlama apararaq torpağın üst horizontlarını sistematik olaraq 

dağıtmaqla gəmiriciləri stabil olaraq məhv etmək və ərazini sağlamlaşdırmaq mümkündür. Gəmiricilərin məhv 

edilməsində əkinçilik mədəniyyətinin yüksək səviyyədə aparılması da həlledici rol oynayır.