QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Birinci mərhələ – ekologiyanın bir elm kimi yaranma və  təşəkkülü (XIX əsrin 60-cı illərinə  qədər). Bu 

mərhələdə canlı orqanizmlərin məskunlaşdığı yerin mühiti ilə qarşılıqlı əlaqəsi haqqında məlumatlar toplanmış, 

ilk elmi yekunlar hazırlanmışdır. XVII-XVIII əsrlərdə ekoloji məlumatlar ayrı-ayrı canlı orqanizmlərə  həsr 

olunur, onların bioloji təsvirləri yerinə yetirilir. Məs. A.Reomyurun əsərləri həşəratlara (1734), L.Tramblenin 

əsərləri isə hidra və  mşankalara (1744) həsr olunur. Ekoloji yanaşmanın elementlərinə rus alimlərinin – 

İ.İ.Lepexinin, A.F.Middendorfun, S.P.Kraşennikovun, fransız alimi L.Byuffonun, İsveç təbiətşünası 

K.Linneyin, alman alimi Q.Yeqer və b. əsərlərində rast gəlinir. XVII əsrdə Rusiyanın bir sıra ölkələrinə 

səyahətlər edildi. S.P.Kraşennikov, İ.İ.Lepexin, P.S.Pallas və başqa rus cooğrafları və təbiətşünasları iqlim, bitki 

örtüyü və heyvanat aləminin Rusiyanın geniş  ərazisinin müxtəlif yerlərində qarşılıqlı  əlaqəli dəyişməsini 

göstərmişlər. P.S.Pallas özünün çox mühüm «Zoocoğrafiya»  əsərində 151 məməli və 425 quş növünün həyat 

tərzini, həmçinin miqrasiya, qış (yay) yuxusu, qohum növlərin qarşılıqlı  əlaqələri və s. bioloji hadisələrin 

təsvirini verir.  

Fransız təbiətşünası Y.Byuffona (1707-1788) görə bir növün başqasına çevrilməsinin  əsas səbəbləri 

«İqlimin temperaturu, qidanın keyfiyyəti və  əhlilləşdirmənin təsiridir».  İlk evolyusiya təliminin müəllifi Lan-

Batist-Lamark (1744-1829) orqanizmlərin uyğunlaşma dəyişgənliyinin, heyvan və bitkilərin evolyusiyasının ən 

mühüm səbəbi «xarici hadisələrin» təsiri olduğunu göstərmişdir.  

Həmin dövrdə L.Lamark (1744-1829) və T.Maltus (1766-1834) ilk dəfə olaraq insanların təbiətə təsirinin 

neqativ nəticələrinin mümkünlüyü haqqında bəşəriyyətə xəbərdarlıq edirdi.  

Ekoloji təfəkkürün sonrakı inkişafı XIX əsrin  əvvəlində biocoğrafiyanın peyda olmasına səbəb oldu. 

Aleksandr Qumboldtun (1807) əsərləri bitki coğrafiyasında yeni ekoloji istiqamət təyin etdi. A.Qumboldt elmə 

belə  təsəvvür irəli sürdü ki, landşaftın «fizionomiyasını» bitki örtüyünün xarici görkəmi müəyyənləşdirir. O, 

qeyd edir ki, zonal və  şaquli qurşaqlıq coğarfi  şəraitində bitkilərin müxtəlif taksonomik qruplarında bənzər 

«Fizionomik» formalar, yəni eyni xarici görünüş yaranır; bu formaların paylanması və nisbəti ilə fiziki-coğrafi 

mühitin spesifikası haqda mühakimə yürüdülür. Bu dövrdə iqlim faktorlarının heyvanların yayılmasına və 

biologiyasına təsirinə həsr olunmuş ilk xüsusi əsərlər meydana gəldi. Alman zooloqu Q.Qloqerin (1833) iqlimin 

təsiri ilə quşların dəyişməsi, Danimarkalı T.Faberin (1826) şimal quşlarının bioloji xüsusiyyətləri, K.Berqmanın 

(1848) istiqanlı heyvanların ölçülərinin dəyişməsinin coğrafi qanunauyğunluğu  əsərləri buna misal ola bilər. 

A.Dekandol «Bitkilərin coğrafiyası» (1855) əsərində mühitin ayrı-ayrı faktorlarının (temperatur, rütubətlik, işiq, 

torpaq tipi, yamacın cəhəti) bitkilərə təsirini ətraflı təsvir etmiş və bitkilərin heyvanlara nisbətən yüksək ekoloji 

plastikliyinə diqqət yetirmişdir.  

1798-ci ildə T.Maltus populyasiyanın eksponent tənliyini təsvir etdi və onun əsasında özünün demoqrafik 

konsepsiyasını qurdu. L.B.Lamark «Hidrogeologiya» əsərində biosfer haqqında faktiki təsəvvür yaratdı. Fransız 

həkimi V.Edvardsın (1824) «Fiziki faktorların həyata təsiri» kitabı ekoloji və müqayisəli fiziologiyanın 

---

 

15

başlanğıcını qoydu, L.Libix (1840) isə məşhur «Minimum qanununu» yaratdı, o, müasir ekologiyada da hələ öz 

əhəmiyyətini itirməmişdir.