QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

 

17.5. Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyəti  

Xəzər dənizi Yer kürəsinin ən böyük gölu olub, geniş materik depressiyasında yerləşmiş qapalı su tutarıdır.  

Bu bölmə tanınmış su mikrobioloqu – ekoloq M.Ə.Salmanovun (1999) Azərbaycanın çaylarının və Xəzər 

dənizinin çirklənməsi və ekoloji durumu üzrə uzun illər boyu apardığı  tədqiqatların nəticələri  əsasında 

yazılmışdır. Apardığı  tədqiqatlara  əsaslanaraq müəllif qeyd edir ki, planetimizdə  Xəzər dənizi qədər amansız 

ekoloji depressiyaya məruz qalan başqa sututar tapmaq çətindir.  

Hələ 1940-50-60-cı illərdə Xəzər dənizində aparılan 10 minlərlə məxfi seysmik partlayışlar (hər biri 10 kq-

dan 1,5 ton çəkisi olan trotil «şaşkilər»), Cənubi Xəzərin açıq hissəsində və başqa sahələrdə xüsusi hərbi poliqon-

larda sınaqdan keçirilən raketlər Xəzər dənizinin altını üstünə çevirmiş, xoşbəxtlikdən o, bugünkü günə kimi «sa-

lamat» qalmışdır.  

M.Ə.Salmanovun 1961-ci ildə apardığı müşahidələr zamanı müyyən edilmişdir ki, 70 kq çəkisi olan 

partlayıcının partladılması  nəticəsində partlayışın epimərkəzində 85-100 m radiusunda ixtiofauna tamamilə 

məhv olur, onun 60%-i dənizin dibinə çökür, plankton həyat qabiliyyətini itirir, su, yanma məhsulunun terrigen 

hissəcikləri ilə zənginləşir, dib çöküntüləri şumlanır (qarışır) və su bulanaraq şəffaflığı azalır, epimərkəzində pH 

3-4 göstərici aşağı düşür.  

Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyətinin dəyişməsində  dənizin səviyyəsinin tərəddüdü və çirklənməsi  əsas rol 

oynayır. Qlobal miqyasda isə Xəzərin dəyişməsi dənizin və onun hövzəsinin çirklənməsinin artması nəticəsində 

baş vermişdir. M.Ə.Salmanovun (1999) qeyd etdiyi kimi Xəzərin çirklənməsi barədə olduqca çoxlu məlumatlar 

mövcuddur, bu məsələ ilə yüzlərlə mütəxəssislər məşğul olmuş, onlarla simpozium, konfranslarda müzakirə 

olunmuş, ən yüksək səviyyədə qərarlar qəbul edilmişdir. Xəzərin təmiz saxlanmasının vacibliyi bütün Xəzəryanı 

dövlətlər tərəfindən təsdiq edilsə də o, yenə də həmişə olduğu kimi çirklənməkdə davam edir.  

Xəzərin çirklənməsində başlıca yeri neft və neft məhsulları, sonrakı yeri isə kimyəvi çirklənmə tutur.  

Hazırda Xəzərə tökülən çaylar (Volqa, Kür, Ural, Terek) dənizi üzvi maddələrlə, biogen elementlərlə  də 

zənginləşdirir.  

Xəzər dənizinin çoxkomponentli çirklənməsi bir çox sənaye obyektləri növlərinin məskunlaşdığı mühitin 

sanitar-gigiyena vəziyyətinin dəyişməsinə  təsir göstərən amil olmuşdur. Qiymətli balıq növlərinin kütləvi 

qırılması adi hadisəyə çevrilmişdir.  

Bir sıra alimlərin məlumtına görə bir çox hidrobiontların oraqnizmində insanın sağlamlığı üçün təhlükəli 

parazitlərin  böyük bir siyahısı var: anizakidlər, psevdoamfistomidlər, eustronqililər və s. dəniz suyunda və 

balıqlarda patogen bakteriyalar, məs. ptoteilər, vibrionlar, protei-vulqaris və b.