QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

xüsusi təbii resurs olub, bərpa olunmayan, eyni zamanda düzgün istifadə edildikdə tükənməyən resurs 

sayılır.  

Qeyd edildiyi kimi, torpağın mühüm göstəricisi onun münbitliyidir. Tarladan əsas (taxıl, kökümeyvəlilər, 

tərəvəz və s.) və əlavə (saman, yarpaq, gövdə, tağ və s.) məhsul götürdükdə insan, maddələrin bioloji dövranını 

qismən və tamamilə ayırır, torpağın öüzününizamlama qabiliyyətini pozur, münbitliyini aşağı salır. Humusun 

qismən itirilməsi torpağın münbitliyini aşağı salır, onun ekoloji funksiyalarını tam yerinə yetirməyə imkan 

vermir və deqradasiyaya uğramağa, yəni fiziki-kimyəvi xassələri pisləşməyə başlayır.  

Torpağın deqradasiyaya uğrama səbəbləri, əksər halda antropogen xarakteri daşıyır.  

Aqrosistemlərin torpağı daha yüksək dərəcədə deqradasiyaya məruz qalır. Aqrosistemlərin azdavamlı 

vəziyyətinin səbəbi, optimal öüzününizamlamayan, strukturu və  məhsuldarlığı sabit olmayan sadələşmiş 

(bəsitləşmiş) fitosenozunun olması ilə izah olunur. Təbii ekosistemlərdə bioloji məhsuldarlıq təbiətin təbii 

qanunlarının təsiri ilə  təmin olunursa, aqrosistemlərdə ilkin məhsul subyektiv faktor sayılan insandan, onun 

aqronomluq bilik səviyyəsindən, texniki təchizatından, sosial iqtisadi şəraitdən və s.-dən asılı olduğu üçün sabit 

qalmır. Məsələn, insan monokultur (buğda, çuğundur, qarğıdalı  və s.) yaratdıqda, aqrosistemlərdə bitki 

qruplaşmalarının növ müxtəlifliyi pozulur. Aqrosistem sadələşir, birləşir, davamsız olur, abiotik və biotik 

ekoloji stresə qarşı davam gətirə bilmək qabiliyyətinə malik olmur.  

Aqrosenozun monodominant olması ilə əlaqədar əlverişsiz faktorlar bütün bitki örtüyündə özünü göstərir. 

Bunun nəticəsində məhsulun miqdarı təbii ekosisteminkindən aşağı olur.  

Xam bozqırların tam həqiqi (əsl) məhsulu səpin sahəsindəkindən                       2 dəfədən də artıq olur. Bu, 

bozqır bitki örtüyünün vegetasiya dövründən daha bərabər istifadə etməsi ilə  əlaqədardır. Bozqır bitki örtüyü 

daha çox yerüstü və yeraltı töküntü əmələ  gətirərək torpağın münbitliyini yüksəldir, onun fiziki-kimyəvi 

xassələrini yaxşılaşdırır.  

Təbii ekosistemlərdə heyvanat aləminin  əsas kütləsi torpağın  ən üst qatında yerləşir (20-30 sm-ə  qədər). 

Aqrosenozda isə onlar torpaq qatının altında (20-30 sm-dən dərin) toplaşır.  

N.Q.Satoxinanın məlumatına görə  təbii ekosistemlərin yeraltı sferində aqrosenozdan 3,2 dəfə artıq bitki 

maddələri toplaşır. Burada canlı köklər ümumi fitokütlə ehtiyatının 50%-ə yaxın, aqrosenozda isə cəmi 14%-ni 

təşkil edir. Təbii ekosistemdə ölü üzvi maddələrin ehtiyatı yaşıl kütlənin ehtiyatından 1,5-2,0 dəfə çoxdur. 

Aqrosenozda bitki maddələri yalnız mövsümün sonunda ölür, onun ehtiyatı kiçikdir, uzun müddət torpaq çılpaq 

qalır.  

Çəmən-bozqırın ümumi məhsulu, aqrosenozunkindən 2-3 dəfə artıq olur. Təbii ekosistemdə  məhsulun 

80%-i yeraltı sferdə, aqrosenozda isə yerüstü sferdə əmələ gəlir.  

Torpaq uzun müddət səpin altında istifadə edildikdə, humusun ehtiyatı 60%-ə  qədər azala bilər. Bu, illik 

dövriyyəyə daxil olan üzvi maddələrin miqdarının azalması, həm də eroziya prosesinin güclənməsi ilə 

əlaqədardır.  

Torpağa antropogen təsirin əsas növləri aşağıdakılardır: 

1.

 

Torpağın eroziyası; 

2.

 

Torpağın çirklənməsi; 

- Pestisidlərdən istifadənin nəticələri; 

- Aqrokimyəvi maddələrin istifadəsinin ətraf mühitə təsiri; 

- Torpağın radionuklidlərlə çirklənməsi; 

- Torpağın təkrar şorlaşması və bataqlaşması; 

---

 

274

- Səhralaşma; 

- Sənaye və kommunal tikinti üçün torpaq sahəsinin ayrılması.