QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Şə

kil 19.5

. Qan

ıx-H

əft

əra

n vadisind

ə düz

ən me

şə

lə

rin BM-in ant

ropogen deqr

adasiyas

ı 

 

---

 

308

Şə

kil 19.6

. Şə

rq pal

ıd

ı me

şə

lə

rinin BM-l

ərinin antropogen deqra

dasiyas

ı 

N.A.Krasilovun (1992) fikrincə, bitkilərin zəngin növ tərkibindən yalnız çox az hissəsi praktiki məqsədlərlə 

istifadə edilir. Belə ki, ali bitkilərin dünya florasının 30 min növündən daimi yalnız 2500-dən istifadə olunur. 

Təsərrüfat əhəmiyyətli bitkilər arasında sayına görə xammad kimi toplanan dərman bitkiləri birinci yeri tutur. 

Dərman prepatarları çeşidlərinin 30%-dən çoxu bitkilərdən alınır, bu bitkilərin də yarısından çoxu təbii şəraitdən 

toplanır, az bir hissəsi təsərrüfatlarda becərilir.  

Ürək-damar sistemi xəstəlikləri zamanı  işlədilən dərmanların 80-90%-i bitkilərdən alınır. Bə  dərmanların 

əksəriyyəti sintetik dərmanlara nisbətən az zəhərli olub, kənar təsirə malik deyil. Azərbaycanda farmakopeyaya 

---

 

309

daxil edilən 100-dək növdən  əlavə bir çox dərman bitkisi məlumdur. Respublikamızın florasında xalq 

təbabətində işlənən 800-ə qədər dərman bitkisi aşkara çıxarılmışdır. Bu bitkilərdən dazı, itburnu, bağayarpağı, 

damotu, gicitkan, yemişan, boymadərən, qatırquyruğu, andız, cökə, murdarça və s. toplanır, azvay, nanə və s. 

təsərrüfatlarda toplanır.  

Dərman bitkilərinin bir çoxunu meşə ağac və kolları təşkil edir. Onlardan sallaq tozağac, ürəkyarpaq cökə, 

xırdayarpaq cökə, adi palıd, qozağacı, adi şam, qızılağac, sibir ağşamı, adi quşarmudu, qaragilə, qara qarağat, 

mərcangilə, qara qovaq, zirinc, keçi söyüdü, meşə alması, moruq, böyürtkən və bir çox başqalarını göstərmək 

olar. 

Meşələrimizdə bitən bəzi ağac cinslərinin müalicəvi əhəmiyyətini qeyd edək.  

- Görkəmli təbib Abu-Əli-Sina əsərlərində həmişə qozu qüvvətli qida və müalicəvi xarakter daşıyan bitki 

kimi təbliğ edirdi.  

Son vaxtlar qoz ağacının müxtəlif hissələrindən və meyvəsindən xalq təbabətində və elmi təbabətdə daha 

geniş istifadə edilir. Yarpağı böyük müalicəvi əhəmiyyətə malik olub, tərkibində çoxlu «C» vitamini, həmçinin 

«B», «P» və «A» provitamini, boyayıcı və aşılayıcı maddələr, tanin, efir yağı (0,012-0,029%), inulin, qlikozid, 

flavonid, inozit, yuqlon və mineral duzlar vardır. Dünyanın müxtəlif ölkələrində xalq təbabətində qozun 

yarpığını dəmləyərək ondan mədə-bağırsaq, həmçinin dəri xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilir.  

Qozun yetişməmiş qozalarının yaşıl qabığı  «C» vitamini ilə çox zəngindir. Sütül meyvələrin tərkibində 

olan C vitamininin miqdarına görə  hətta limon, itburnu və qara qarağatdan da üstündür. Odur ki, ondan C 

vitamini almaq və mürəbbə bişirmək üçün istifadə olunur.  

Qozun yarpaqları iriləşdikcə  tərkibində «C» vitamininin miqdarı artır, vegetasiyanın ortasında (iyulda) 

maksimuma çataraq yaş  çəkisi 2000 milliqram faiz təşkil edir, sonra azalmağa başlayır. Sentyabr-oktaybrda 

vitaminin miqdarı maksimumun altıda birini təşkil edir.  

A.K.Qerqelejiuyaya (1938) görə qozun yetişməmiş meyvəsində                       C vitamininin miqdarı 

(Moldaviya) 3036 milliqram faiz, meyvəyanlığında isə (avqustda) 831 milliqram faiz təşkil edir.  

Qozun yetişməmiş meyvəsindən alınan askorbin turşusunun konsentratı tünd-qəhvəyi rəngli olub qoz 

yarpığının ətrini verən, bir qədər büzücü xassəli mayedir. Onun tərkibində 1,0-2,0 faiz askorbin turşusu, 1-3 faiz 

tanin, 2,3-2,9 faiz üzvi turşular olub, həmçinin dəmir və kükürd (kalsium-fosfat şəklində) də qeyd edilir. 

Tərkibində 1,0 faiz askorbin turşusu olan konsentrat xroniki mədə pozğunluğu olan uşaqlara verildikdə (gündə 

12 qram ekstrat) xəstələrin vəziyyəti 2-3 gündən sonra yaxşılaşır.  

Alimlərin bir qrupu (Qerqelejiuya (1938), Bezzubov və b.) qozun yetişməmiş meyvələrindən konsentrat 

almağı düzgün hesab etmirlər, onlar bu məqsədlə qozun yarpağından istifadə olunmasını daha çox 

məqsədəuyğün sayırlar.  

Qozun yarpağı, gövdəsinin qabığı  və budaqlarından alınan cövhər və ya ekstrakt xalq təbabətində  mədə-

bağırsaq pozğunluğu, yanıq və  dəri xəstəliklərinin müalicəsində geniş istifadə olunur. Bu məqsədlə  xırda 

doğranmış qurudulmuş 1-2 çay qaşığı qoz yarpağını bir stəkan (200 qram) qaynanmış suda dəmləmək, 

soyuduqdan sonra süzmək və hər gün 3-4 dəfə yarım stəkan içmək lazımdır.  

Qozun yarpağından hazırlanan həlim dəri xəstəliklərini (sızanaq, irinli səpgi, dəmrov, ekzema) müalicə 

etmək üçün istifadə olunur. Bu məqsədlə 4-5 xörək qaşığı qoz yarpağı 0,5 litr suda 15 dəqiqə qaynadılır. Alınan 

həlimlə dərinin xəstə hissəsi yuyulur, isladılır və ya vanna edilir. Ağız, boğaz iltihabında, dişin əti yumşaldıqda 

və yaxud diş tərpəndikdə ağız nahiyəsini yaxalamaq üçün bir stəkan cövhər hazırlanır.  

Qoz yarpağı yaranı sağaltmaq xassəsinə malikdir. Bunun üçün ev şəraitində yaraya sürtmək üçün yarpağın 

ovuntusundan məlhəm hazırlamaq olar. Bu məqsədlə qozun quru yarpağının ovuntusundan 15 qram götürülür, 

ona 100 qram günəbaxan yağı qatılır, 7 gün keçdikdən sonra həmin qarışıq su hamamında 30 dəqiqə qaynadılır. 

Sonra ona 15 qram mum əlavə edilir və soyuyana qədər qarışdırılır.  

Xalq təbabətində  sıraca (xərazir) və raxit xəstəliklərinin müalicəsində  də qoz yarpağından geniş istifadə 

edilir (Zemlinski, 1958).  

Qoz ağacının kökünün qabığı yaxşı işlətmə dərmanı hesab edilir. Qoz ləpəsi və yağı qədim vaxtlardan bəri 

xalq təbabətində özünəməxsus yer tapmışdır. Döyülmüş qoz ləpəsindən zəhər  əleyhinə, onun əncirlə 

qarışığından isə  həzmi yaxşılaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. Üyüdülmüş qoz qabığı  ən yaxşı qankəsici hesab 

edilirdi, yandırılmış qoz qabığını isə yara və xoraların üzərinə səpirdilər. Dəyirmi və lentşəkilli qurdları qovub 

çıxarmaq üçün qoz ləpəsini səhər acqarına yemək lazımdır. Soliteri (yastı qurd) qovmaq üçün isə 30-60 qram 

qoz yağını  şəraba qatıb qəbul etməlidir. Qoz yağı sidikdaş  xəstəliyi üçün çox faydalıdır. Göz konyuktivi 

xəstəliyi zamanı hər gün gözə bir neçə damcı qoz yağı damızdırmaq kifayətdir. Bu yağ qulaq iltihabı zamanı da 

kara gəlir. Ondan həm də işlətmə dərmanı kimi, yanığa və gecsağalan yaralara sürtmək üçün də istifadə edilir.  

---

 

310

Adi qozdan alınan preparatı, məlhəm və su-spirt məhlulu  şəklində (kompress, yaxalama) dəri vərəmi 

xəstəliyinin, həmçinin stafilakok və strepmokok bakteriyaları ilə  zədələnmiş  dərinin müalicə olunmasında 

istifadə edilir. Qoz ləpəsi yağ, zülal və amin turşuları ilə zəngin olduğundan tez həzm olunur.  

Xəstələr üzərində aparılan klinik müşahidələrdə müəyyən edilmişdir ki, qoz ləpəsi mədə seksiyasına faydalı 

təsir göstərərək onu normaya salır. Yüksək mədə turşuluğu olan xəstələr 50 qram ləpəni 10 gün müddətində 

qəbul edərsə, turşuluq normaya düşür. Müşahidələr göstərmişdir ki, 25, 50, 75 və 100 qram qoz ləpəsini bir 

dəfəyə yedikdə  də turşuluq aşağı düşür. Göstərilən miqdarda ləpəni aşağı  mədə turşuluğu olan xəstələr qəbul 

etdikdə əksinə, turşuluq qalxaraq normaya düşür. Qoz ləpəsi mədə fəaliyyəti pozğunluğunu və mədənin ağrısını 

zəiflədir.  

İngiltərədə qoz ləpəsindən şəkər diabeti və ateroskleroz, Çində isə böyrək daşı xəstəliklərinin müalicəsində 

istifadə edilir.  

Adi qozun ləpəsinin tərkibində 58-77 faiz yağ, 12-25 faiz zülal, 5-25 faiz karbohidratlar, 0,3 milliqram 

askorbin turşusu vardır. Odur ki, qozun ləpəsi yüksək kaloriyə malik olub həmin miqdarda mal ətinin 

kalorisindən 7 dəfə artıqdır. 1 kiloqram qoz ləpəsinin 6120 kilokalori qidalığı vardır və ya onun verdiyi 

kalorinin miqdarı 7 kiloqram kartofun və ya 15 kiloqram südün, yaxud 1 kiloqram mal əti və 2 kiloqram buğda 

çörəyinin birlikdə verdiyi kaloriyə bərabərdir. Məhz buna görə də İ.V.Miçurin adi qozun meyvəsini «gələcəyin