QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
Yüklə 4,26 Mb.
|
|
Cədvəl 23.4 Bəzi böyük daşqınların nəticələri (F.İaklin, L.Beykerin məlumatına görə) Tarix Yeri Ölənlərin sayı Maddi ziyan
3 4 İyun 1972 –ci il ABŞ-ın şərq
hissəsi 100-dən artıq 2 mlrd. doll. İyun 1972 –ci il Rapid-Siti Cən. Dakota
215
10 mlrd. doll. 9 oktyabr 1963 –cü il Belluno, İtaliya 2000-dən artıq «Vayont» bəndindən suyun aşıb-daşması 4 oktyabr 1955 –ci il Pakistan, Hindistan 1700 63 mln. doll. 1 avqust 1954 –cü il Kazvin vilayəti, İran 2000-dən artıq - 31 yanvar-1 fevral 1953 –cü il Şimali Avropa 2000-dən artıq Sahil rayonları xarabalığa çevrildi 28 avqust 1951 –ci il
Mancuriya 5000-dən artıq - 1887 –ci il Xenan, Çin 9000-dən artıq Yaşayış
məntəqələri dağıldı («Sarı» çayın daşması)
371
1 2 3 4 1911 –ci il Yantzı, Çin 100000
- 1642-ci il Çin 300000
-
Kür çayında daşqın hadisələri, əsasən 4 ay (mart-iyun ayları) baş verir. Azərbaycanda 1954-cü ildə tikilən su anbarları və hidrotexniki qurğular Kür və Araz çaylarında baş verən daşqınların qarşısını almaqda böyük rol oynadı, lakin onun qarşısını tamamilə ala bilmədi. Yalnız 1967, 1969, 1979, 1982, 1988, 1997, 2002, 2003-cü illərdə baş verən daşqınlar nəticəsində Azərbaycan iqtisadiyyatın azı 0,5 mlrd. ABŞ dolları həcmində birbaşa və dolayı yolla zərər dəymişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Kür və Araz çaylarının aşağı axınlarında 800 km-ə qədər məsafədə bir, bəzən iki sıra torpaq bəndləri min illərdən bəri ətraf ərazilərdəki yaşayış məntəqələrini, əkin sahələrini, bağları daşqınlardan qoruyurdu. Bu bəndlərin təmirinə hər il külli miqdarda vəsait sərf edilirdi. Son 20 ildə bu bəndlərə münasibət dəyişmiş, yararsız hala düşmüş və ya onlardan başqa məqsədlər üçün istifadə edilir. Hazırda Kürboyu zonada yaşayış məntəqələri genişləndiyindən, bəzi ərazilərdə bəndlər kəndlərin daxilində qalmışdır. Əslində isə yaşyış məntəqələri torpaq bəndlərindən 50-100 metr aralıda yerləşməliydi, bəndlərlə çay arasında bütün tikinti işləri və digər mənimsənilmələr dövlət qanunu ilə qadağan olunmalıdır. Burada yalnız meşələrin, meşə-bağların salınması məqsədəuyğun olardı. Bu torpaq bəndlər bəzən dağıdılır, ətraf əraziləri suvarmaq üçün bəndləri kəsərək arxlar və kanallar çəkilir, üstündən avtomobil yolu kimi istifadə edilir. Tarixən Kürün sağ sahilində çay boyunca çoxlu kiçik göllər və axmazlar mövcud olmuşdur. Onlardan Sarısu və Ağgöl indi də qalmaqdadır. Vaxtilə bu göllər və axmazlar Kür çayının suyunun tənzimlənməsində mühüm rol oynamışdır. Belə ki, Kür çayı daşarkən, sular bu göl və axmazlara dolar, səviyyə aşağı düşəndə isə əksinə göl və axmazlardan Kür çayına axaraq, onun səviyyəsini tənzimləyərdi. Lakin 1960-cı ildən başlayaraq göl və axmazları Kürlə birləşdirən təbii kanal və axarlar insanlar tərəfindən bağlanıldı. Onların bəziləri qurudularaq əraziləri pambıq bitkisi altında istifadə olundu. İnsanların təbiətə belə düşünülməmiş müdaxiləsi nəticəsində ərazidəki təbii torpaq və bitki örtüyünə, heyvanat aləminə neqativ təsirini göstərmişdir (Babaxanov, Paşayev, 2004). Onu da qeyd edək ki, göl və axmazların qurulmasında Mingəçevir su anbarının tikilməsi ilə əlaqədar Kürboyu yerləşən ərazinin su rejiminin dəyişməsi, yeraltı suların səviyyəsinin aşağı düşməsi, çayın dövri olaraq daşıb ətraf sahələri basmasının müşahidə olunmaması mühüm rol oynamışdır. Bununla yanaşı, gəmiçilik üçün Kürün istiqamətinin (əyrilərinin) düzləşdirilməsi ilə əlaqədar göl və axmazların Kürdən xeyli aralı düşməsi də onların qurumasında müəyyən rol oynamışdır, bu həm də relyefin mikrohündür yerlərində rütubətsevər qovaq meşələrinin qurumasına səbəb olmuşdur. Bu proses haqqında Azərbaycanın meşələri (Məmmədov, Xəlilov, 2002) kitabında geniş məlumat verilir. Kür və Araz çaylarının aşağı axarı ərazilərində yaşayış məntəqələri bir-birinə yaxın yerləşir, bəzən bir-birilə birləşərək vahid məskunlaşma sistemi yaradır. Burada əhalinin sayı 1 mln.-dan artıq təşkil edir və artım sürətlə gedir. Odur ki, baş verən daşqın əvvəlki illərlə müqayisədə daha çox ziyan yetirir. 2002-ci ilin dekabr ayı və 2003-cü ilin əvvəlində (qış mövsümü dövründə) Azərbaycanın bütün ərazisində son 100 ildə baş verməyən real dağıdıcı daşqın və sel hadisələri təhlükəsi yaranmışdı. Bəzi Kürətrafı ərazilərdə 10 min hektarlarla əkin sahələri su altında qaldı. Əməli olaraq görülən tədbirlər (torpaq bəndlərinin bərkidilməsi, təmiri, yenidən qurulması) nəticəsində ərazidəki yaşayış məntəqələri (Kürdəmir, Neftçala, Salyan) daşqınlardan qismən mühafizə oluna bildi. 2003-cü ilin mart-may aylarında Kür-Araz çayları suyunun 30-40 ildən sonra yenidən ən yüksək səviyyəyə çatması burada məskunlaşan 1,5 mln.-dan artıq əhalini, 10 min hektarlarla əkin sahələrini, minlərlə yaşayış evlərini böyük təhlükə qarşısında qoydu. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi tərəfindən aparılan hesablamalara görə, 2003-cü ildə müxtəlif təhlükəli fəlakətlər nəticəsində kənd təsərrüfatına 145,4 mld. manat ziyan dəymişdir, bunun 60%-dən çoxu Aran rayonlarının payına düşür (əsasən daşqınlar vurduğu ziyan). Kür çayının səviyyəsinin kəskin aşağı düşməsi də Kür-Araz ovalığında problemlər yaradır. 2002-ci ilin yay aylarının əvvəllərində son 50 ildə təsadüf olunmayan, Kür çayının səviyyəsi kəskin aşağı düşdü. Ərazidə əkinçilik yalnız suvarmaya əsaslandığından əkin sahələrinin bir hissəsi tamamilə məhv olmuş. bağ və üzümlüklərin çoxu quruyaraq yararsız hala düşmüşdür. Kürdə səviyyənin kəskin aşağı düşməsi nəticəsində suyu çaydan vuran borular çaydan aralı qalmış, onlardan istifadə mümkün olmamışdır. Bu hal 20-25 gün davam etdiyindən əhali içməli sudan da çox əziyyət çəkmişdir. Kür sahilindəki axmazlar, göllər, süni yaradılan balıqyetişdirilən göllərin əksəriyyəti qurumuş, balıqçılıq təsərrüfatına xeyli ziyan dəymişdir. Kür çayı hövzəsindəki kənd əhalisinin gediş-gəlişi üçün istifadə edilən nəqliyyat vasitələri (gəmi, qayıq) fəaliyyətini 372
dayandırmışdır. Yuxarıdakılar göstərir ki, daşqınlar bütün dünyada ağır nəticələrlə müşayiət olunur, epidemiya xəstəliklərinə, ölüm hadisələrinə və aclığa səbəb olur. Daşqın suları torpaqları, təsərrüfat qurğularını, binaları, yolları, əkin sahələrini basır. Böyük su kütləsinin yüksək sürəti körpüləri aparır, sahil qurğularını dağıdır, gətirilən iri daşlar insanlar üçün təhlükə yaradır. Su çəkiləndən sonra yığılan çay gətirmələri (lil, qum, çınqıl) əsasən kənd təsərrüfatına böyük zərər yetirir. Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|