Qərib Məmmədov

§ 103. Şoranlar 
 
Duzların torpaqda yaranması və toplanması şəraiti. Şorlaşmış torpaqların formalaşması duzların qrunt 
sularında və süxurda toplanması və onların torpaqda akkumulyasiyasına təsir göstərən şərait ilə əlaqədardır. 
Süxurların aşınması zamanı xeyli miqdarda suda həll olan duzlar yaranır. Qurudan axınlar vasitəsilə okeana 
aparılan duzların illik miqdarı 2735 mln.ton təşkil edir. Təqribən 1 mlrd.ton duz hər il materiklərin axarsız daxili 
zonalarına daxil olur. Duzlu dəniz çöküntülərinin səthə  çıxması ilə quru səthi külli-miqdarda asan həll olan 
duzlar  əldə edir. Onların akkumulyasiyasının tipik vilayətləri Xəzərsahili ovalıq, Turan və  Qərbi-Sibir 
düzənliyidir. 
Asan həll olan duzlar vulkan püskürmələri nəticəsində  də yarana bilir. Suda asan həll olan duzların 
torpaqda akkumulyasiyasında bitkilərin böyük rolu vardır. Quru iqlim şəraitində bitki qalıqlarının aerob şəraitdə 
parçalanması nəticəsində torpaqda böyük miqdarda asan həll olan duzlar toplanır. Lakin torpaqda duzların əsas 
mənbələrindən biri səthə yaxın yerləşmiş minerallaşmış qrunt sularıdır.  
Duzlu göllərin və şoranların yayıldığı rayonlarda duzların aparılmasında və çökdürülməsində eol prosesləri 
əsas rol oynayır. Təqribi hesablamalara görə küləyin təsiri altında 1 km
2
 torpaq səthinə il ərzində 2-20 ton duz 
çökdürülə bilər. 
Duzların paylanma intensivliyi və onların torpaqda toplanması iqlim amillərindən – yağıntıların 
miqdarından və buxarlanmadan, həmçinin torpağın hopdurma qabiliyyətindən, torpaqəmələgətirən süxurdan və 
duzların həll olma dərəcəsindən asılıdır. 
Rütubətli iqlim şəraitində yuma su rejimində duzlar torpaq profilindən yuyulduğuna görə akkumulyasiya 
olunmurlar. Quru iqlimin hakim olduğu rayonlarda, xüsusən də  səhra və yarımsəhra vilayətlərində 
buxarlanmanın düşən yağıntılardan bir neçə  dəfə yüksək olması qrunt sularında və torpaqəmələgətirən 
süxurlarda duzların toplanması üçün əlverişli şərait yaradır. Məhz bu rayonlarda şoranlaşmış torpaqların böyük 
hissəsi yayılmışdır. 
Yerin quru səthində duzların paylanmasında zonallıq qanunu özünü göstərir. Qrunt sularında və torpaqda  
duzların  ən böyük konsentrasiyası  səhra zonasında,  ən az konsentrasiyası isə meşə-bozqır və bozqır 
zonalarındadır (cədvəl  105). 
 
Cədvəl 105 
Müxtəlif təbii zonalarda duzların suda və şoranlaşmış torpaqlarda toplanması 
 
Zonalar 
Ən yüksək minerallaşmış 
sular, q/l 
Şoranların üst hori-
zontlarında asan 
Şoran-
larda 

 
322
Çaylar 
Qrunt 
suları 
Duzlu 
göllər 
həll olan duzların 
maksimal 
miqdarı,% 
səciyyəvi 
duzlar 
Səhra 20-90 
200-220 
350-450 
15-25 
NaCl, 
NaNO
3 
MgCl
2
 
MgSO
4
 
Quru 
bozqır 
10-30 100-150 300-350 
5-8 
NaCl 
Na
2
SO
4
 
CaSO
4
 
MgSO
4
Bozqır 3-7 50-100 
100-250 
2-3 
Na
2
SO
4
 
NaCl 
Na
2
CO
3
 
Meşə-
bozqır 
0,5-1 1-3 10-100 
0,5-1 
Na
2
CO
3
 
Na
2
SO
4
 
Na
2
SiO
3
Keyfiyyət tərkibinə görə  də duzların ayrı-ayrı zonalar üzrə geokimyəvi və biokimyəvi prosesləri 
şərtləndirən iqlimlə bağlı müəyyən qanunauyğunluğu müəyyən edilmişdir. Meşə-
bozqır və bozqır rayonlarında torpaqların şorlaşma və qrunt suyunun minerallaşma 
dərəcəsi aşağı olsa da, duzların tərkibində karbonatlar və natrium bikarbonatları 
üstünlük təşkil edir. Burada  torpaqların sodalı  və sodalı-sulfatlı  şorlaşma tipini 
müəyyən edən sulfatlara da rast gəlmək mümkündür. 
Yarımsəhra və səhra vilayətlərində şərait natrium sulfat və natrium xloridlərin, 
gips və nitratların yaranması üçün əlverişlidir. Burada sodanın və torpaqların 
şorlaşmasının soda tipinin yaranması da mümkündür. 
V.Kovda torpaqlarda duzların müasir toplanmasının 4 iri əyalətini ayırmışdır: 
sulfatlı-sodalı (Dnepryanı, Oka-Don kanalının cənub hissəsi, Qərbi-Sibirin cənub 
hissəsi, Amur və Lena Vilyuy ovalığı, Sırt-Volqa boyu); xloridli-sulfatlı (Sırt-Volqa 
boyunun cənub hissəsi, Qazax qırığıqlığı və Turan düzənliyi, Fərqanə, Amudəryanın 
deltası);  sulfatlı-xloridli (Turan və Qara dəniz sahili ovalığı);  xloridli (Xəzərsahili 
ovalıq). 
Bu və digər zonada və ya əyalətdə torpaqda duzun toplanmasına ərazinin relyefi 
və drenliyi böyük təsir göstərir.  Şiddətli  şorlaşmış torpaqlar relyefin depressiya 
sahələrində, qrunt sularının səthə yaxın olduğu yerlərdə yayılmışdır. Bu cür iri 
depressiyalara Qərbi Sibir, Turan, Xəzəryanı, Dnepr və Lena-Vilyuy ovalıqları aid 
edilir.  
Şorlaşmış torpaqlar iri çayların (Volqa, Don, Dnepr, İrtış, Amudərya) alüvial 
düzənliklərində, göl qırağı çökəkliklərdə, dənizsahili alüvial ovalıqlarda və  qədim 
terraslarda da geniş yayılmışdır. 
Genezisi.  Səthində  və profilində böyük miqdarda suda həll olan duzların 
toplandığı torpaqlar şoranlar adlanır. Şorlaşmanın kimyəvi xassəsindən asılı olaraq 
soranların üst horizontunda duzların miqdarı 0,6-0,7 və 2-3% və daha çox olur. 
Duzların torpaqlarda toplanması şoranlaşma prosesinin mahiyyətini təşkil edir. 
Şoranlar minerallaşmış qrunt sularının səthə yaxın olduğu ərazilərdə yaranır; suyun 
buxarlanması ilə torpaqların üst horizontu duzlarla zənginləşir.  Şoran torpaqlar  
duzlu torpaqəmələgətirən süxurlar üzərində də yaranır. 
Suda həll olan duzların minerallaşmış qrunt sularının buxarlanması hesabına 
mövsümi toplanması 500-1000 t/ha təşkil edir (Kovda, 1946). 
Şoranlar çox vaxt düzgün aparılmayan suvarma nəticəsində  də yaranır. 
Şoranların yaranmasında bitkilərin də rolu böyükdür. Bitki qalıqlarının 
minerallaşması  nəticəsində yaranmış duzlar torpağın üst horizontlarında toplanır. 
Onların akkumulyasiyasının miqyası bitkilərin bioloji xüsusiyyətlərindən asılıdır. 
Şoranların bitki örtüyü müxtəlifdir və onların tərkibi şorlaşmanın xarakterindən 
və duzların tərkibindən asılıdır. Yüksək  şorlaşmaya məruz qalmış  şoranlarda bitki 
örtüyü seyrək olub, şorangənin bir neçə növü ilə  təmsil olunmuşdur. Bunlar 
içərisində duzlaq çoğanı (Salicornia herbacea), qara şoran (Halocnemum 
strobilaceum), çərən (Suaeda sp.), həmçinin qara saksaul (Haloxylon aphyllum) və 
s. daha geniş yayılmışdır. 

 
323
Duzların konsentrasiyasının az olduğu  şoranlarda pazotu ((Puccinellia sp.), kərmək (Limonium gmelini), 
bağayarpağı (Plantago salsa), astra (Aster tripolium) və s. bitkilər bitir. 
Şoranlarda ot durumunun məhsuldarlığı geniş ölçülərdə  dəyişir.  Ən böyük biokütlə - 200 s/ha çəmən 
xloridli-sulfatlı  şoranda,  ən az biokütlə isə sodalı  şoranlarda formalaşır.  Şoran bitkiləri yüksək küllülüyü ilə 
seçilir. Küllülük səhra zonasının şorangəsində 40-55% , yarımsəhra şorangəsində 20-30%, kserofik yovşanlıqda 
isə 10-20% təşkil edir. Halbuki şoranlaşmamış torpaqların bitki örtüyündə (taxıllı və paxlalı) bu göstərici 10%-
dən çox deyildir. Şorangənin küllülüyünün tərkibində xlor, kükürd və natrium üstünlük təşkil edir. 
Şoranların tərkibində çox miqdarda duzun olması  profilinin quruluşunun xüsusiyyətlərini və xassələrini 
müəyyən edir. 
Şoranların profili genetik horizontlara zəif təbəqələşmişdir. Orada yalnız üç horizont ayrılır: A – humus 
horizontu, B- keçid horizontu və C-torpaqəmələgətirən süxur. Şoranlarda bütün profilboyu duzları gözlə görmək 
mümkündür. Bəzən profilin aşağı hissəsində və ya bütün profilboyu qleyləşmə əlamətləri görünür. 
Təsnifatı və diaqnostikası. Şoranlar iki tipə bölünür: hidromorf və avtomorf. 
Hidromorf  şoranlar  aşağıdakı yarımtiplərə bölünürlər: tipik hidromorf, çəmən, bataqlıq, sorlu (şorlu), 
dənizsahili, donuşlu, törəmə, takırlaşmış  səhra. Onlar qrunt suyunun səthə yaxın olduğu  şəraitlərdə 
formalaşırlar. 
 Avtomorf 
şoranlar litogen, qalıq və eol-təpəli olmaqla üç qrupa bölünür. 
Onlar şorlaşmış ana süxurlar üzərində qrunt sularının dərində yerləşdiyi ərazilərdə 
formalaşır. Bu torpaqlarda ana süxur kimi üçüncü, təbaşir və digər qədim 
çöküntülərin elüviy və delüviləri, həmçinin dördüncü dövrün şorlaşmış  dəniz 
süxurları, məsələn, Xəzəryani “şokoladlı” gillər çıxış edir. 
Tipik hidromorf şoranlar  şiddətli minerallaşmış qrunt sularının səthə yaxın 
yerləşdiyi  ərazilərdə formalaşmışdır. Onların profili genetik horizontlara zəif 
təbəqələşmişdir. Suda həll olan duzların miqdarı bütün profilboyu yüksəkdir. Lakin 
onların maksimal konsentrasiyası profilin üst hissəsindədir. 
Çəmən  şoranlar da qrunt sularının səthə yaxın yerləşdiyi  ərazilərdə 
formalaşmışdır. Lakin bu suların minerallaşma səviyyəsi bir qədər aşağıdır. Bu 
torpaqların profilləri genetik qatlara bölünmüşdür. Çəmən şoran torpaqlar arasında 
karbonatlı-kalsiumlu torpaqlar ayrılır ki, onlarda başqa  şoran torpaqlardan fərqli 
olaraq  suda həll olan duzların miqdarı az, karbonatların və humusun miqdarı isə 
əksinə çoxdur. Bu cür şoranlarda çəmən bitkiləri yaxşı bitir. 
Sorlu (şorlu)  şoranlar duzlu göllərdə  və  qədim çay yataqlarında suyun 
buxarlanması  nəticəsində yaranır. Burada bəzən duzun torpaq səthində qalınlılğı 
bir-neçə santimetrə çatır. Bu cür şoranlar bitki örtüyündən məhrumdur. 
Palçıqlı-vulkanik şoranlar vulkanların püskürməsi zamanı səthə axmış duzlu 
süxurlar üzərində formalaşır. 
Dənizsahili şoranların profili xlorid duzlarla şorlaşmış ən cavan törəmədir. 1-
2 m dərinlikdə acı-duzlu su təbəqəsi yerləşmişdir. 
Törəmə  şoranlar düzgün aparılmayan suvarma səbəbindən minerallaşmış qrunt 
suyunun səthə qalxması  və üst horizontlarda  asan həll olan duzların toplanması 
nəticəsində yaranır. Törəmə  şoranlar qrunt suyunun 1,5-2 m dərinlikdə yerləşdiyi 
hallarda intensiv inkişaf edir; 3-4 m dərinlikdə şorlaşma şəraitindən asılı olaraq baş verir; 
qrunt suyunun 6 m dərinlikdə yerləşdiyi hallarda şorlaşma baş vermir. 
Donuşlu şoranlar bir qədər dərinlikdə suyadavamlı donuşlu qata malikdir. Bu 
şoranlarda  ya bütün profil, ya da onun üst hissəsi şiddətli şorlaşmışdır. 
Duzların tərkibi olduqca müxtəlifdir. Xloridli-sulfatlı  və ya sulfatlı-xloridli 
şorlaşma tipi daha geniş yayılmışdır. 
Bataqlıq  şoranlar qrunt suyunun səthə çox yaxın yerləşməsi nəticəsində 
yaranır. Bu torpaqlar üçün profilboyu şiddətli qleyləşmə  və  şorlaşma, bəzən isə 
torflaşma  səciyyəvidir. 
Takırlaşmış (səhra)  şoranlar xüsusi çatlı  səthi ilə  səciyyələnir. Bu çatlar isə 
səhra zonasının özünəməxsus hidrotermik rejimi ilə əlaqədar yaranmışdır. 
Qalıq  və ya relikt  şoranlar vaxtilə hidromorf inkişaf mərhələsini yaşamış 
duzlu süxurlar üzərində formalaşır. 
Eol-təpəli şoranlar duzların külək vasitəsilə gətirilməsi nəticəsində yaranır. 
Şoranlar tərkibindəki duzlara, su çəkimindəki anionların kationlara nisbəti 
əsasında cinslərə bölünür (cədvəl 106). 
 
Cədvəl 106 

 
324
Duzların keyfiyyət tərkibi 
 
Anionlara görə, mq-ekv 
Kationlara görə, mq-ekv 
Şorlaşmanın 
növü 
Cl 
SO
2-
4
HCO
-
3
 
Cl
-
+SO
2-
4 
Şorlaşmanın 
növü 
Na
+
+K
+
 
Ca
2+
+Mg
2+ 
Mg
2+
 
Ca
2+
 
Xloridli  
> 2 
- 
Natriumlu 
> 2 
- 
Sulfatlı-xloridli 2-1  - 
Maqneziumlu-
natriumlu 
2-1 >1 
Xloridli-sulfatlı 1-0,2  - 
Kalsiumlu-
natriumlu 
1-2 < 
1 
Sulfatlı  
< 0,2 
- 
Kalsiumlu-
maqneziumlu 
< 1 
> 1 
Karbonatlı-
sulfatlı 
< 0,2 
> 1 
 
 
 
Sulfatlı-sodalı - > 
2 
 
Bəzən şorlaşma növü başqa, məsələn, xloridli-nitratlı olan şoranlara təsadüf olunur. Lakin xloridli-sulfatlı, 
natriumlu şoranlar daha geniş yayılmışdır. Onlar əsasən quru iqlim zonaları üçün səciyyəvidir. Sodalı şoranlar 
bozqır və meşə-bozqır, xloridli-nitratlı şoranlar isə səhra zonalarında yayılmışdır.  
Duzların keyfiyyət tərkibi şoranların xarici əlamətlərində də əks olunur. Onlar arasında aşağıdakılar ayrılır: 
qaysaqlı, dolu, yaş və qara. 
Tərkibində natrium xlorid duzu olan şoranların səthində qaysaq əmələ  gəlir. Tərkibində yüksək 
hiqroskopikliyi ilə seçilən kalsium və maqnezium xloridləri olan şoranlar yaş  şoranlar adlanır.  Əgər duzların 
tərkibində natrium sulfat üstünlük təşkil edirsə, dolu şoranlar formalaşır. Torpağın tərkibndə sodanın artması 
üzvi maddələrin həllolmasını artırır və profil qara (tünd) rəng alır. 
Duzların paylanmasının xarakterinə görə  şoranlar aşağıdakı növlərə bölünür: səthi (duzlar 0-30 sm 
dərinlikdə) və dərin profilli (duzlar bütün profilboyu qrunt suyuna kimi). 
Təbiətdə  şoranlarla yanaşı, bu və digər dərəcədə  şorlaşmış  (şoranvari) torpaqlara da rast gəlmək 
mümkündür.  Şorlaşma dərəcəsi su çəkimində duzların növ tərkibi nəzərə alınmaqla ümumi miqdarı  əsasında 
müəyyən edilir (cədvəl 107). 
Cədvəl 107
 
Şorlaşma dərəcəsinə görə torpaqların təsnifatı 
 
Torpaqların 
şorlaşması 
Şorlaşmanın tipi, quru qalıq, % 
Xloridli-sodalı 
Sulfatlı-
sodalı 
Sodalı-
xloridli 
Sodalı-sulfatlı 
 
1 2 
3 
4 
5 
Şorlaşmamış  
< 0,15 
< 0,15 
< 0,15 
< 0,15 
Zəif şorlaşmış 0,15-0,25 
0,15-0,3 
0,15-0,25 
0,15-0,25 
Orta şorlaşmış 0,25-0,4 
0,3-05 
0,25-0,4 0,3-05 
Şiddətli şorlaşmış 0,4-0,6  0,5-0,7 0,4-0,6  0,5-0,7 
Şoranlar  
> 0,6 
> 0,7 
> 0,6 
> 0,7 
 
Torpaqların 
şorlaşması 
Şorlaşmanın tipi, quru qalıq, % 
Sulfatlı-
xloridli 
Xloridli-
sulfatlı 
Xloridli Sulfatlı 
Şorlaşmamış  
< 0,2 
< 0,25 
< 0,15 
< 0,3 
Zəif şorlaşmış 0,2-0,3 0,25-0,4 
0,15-0,3 
0,3-0,6 
Orta şorlaşmış 0,3-0,6 0,4-0,7 0,3-0,5 0,6-1,0 
Şiddətli şorlaşmış 0,6-1,0 
0,7-1,2 
0,5-0,8  1,0-2,0 
Şoranlar  
>1 
>1,2 
>0,8 
>2,0 
 
Duzların toplandığı dərinliyin nəzərə alınmasının da böyük əhəmiyyəti vardır. Əgər suda həll olan duzlar 0-
30 sm dərinlikdə toplanmışsa, torpaqlar yüksəkşoranlı və ya şoranvari topraqlara; 30-80 sm – şoranvari; 80-150 
sm-dərində şoranvari; 150 sm-dən aşağıda – şorlaşmamışa aid edilir. 
Tərkibi və xassələri.  Lil hissəciklərinin, silisium və biryarım oksidlərin bərabər paylanması – tipik 
şoranların səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biridir. Bu torpaqların profilinin zəif təbəqələşməsinin səbəbi elektrolit 

 
325
rolunda çıxış edən suda həll olan duzların olmasıdır. Onların torpaqdan kənarlaşdırılmasına kimi üzvi və 
mineral hissəciklərin dispersləşməsi dayanır, kolloidlərin peptitləşməsi və onların profilboyu üzü aşağıya doğru 
hərəkəti baş vermir. 
Şoranların üst horizontunda humusun miqdarı 0,5-5-8% arasında tərəddüd edir. Meşə-bozqır zonasındakı 
şoranların tərkibində başqa zonalarla müqayisədə daha çox humus vardır (cədvəl 108). 
 
Cədvəl 108 
Şoranların bəzi göstəriciləri 
 
Horizontlar Humus, 
% CO
2
, % 
pH, su 
çəkimi 
Quru 
qalıq, % 
 
1 2 
3 
4 
5 
Çəmən xloridli-sodalı (meşə-bozqır) 
A 8,09 
- 
9,1 
1,23 
AB
1
 4,79 
6,0 
9,5 
1,03 
B
1
 3,03 
1,6 
9,4 
1,00 
B
2
 1,75 
1,5 
9,2 
0,75 
B
3
 1,00 
7,2 
9,4 
0,55 
C 0,45 
3,6 
9,2 
0,37 
Çəmən xloridli-sulfatlı (bozqır) 
A 3,14 
0,9 
7,4 
1,85 
B
1
 1,11 
4,0 
7,3 
1,79 
B
2
 0,50 
4,0 
7,4 
1,36 
C - 
3,1 
7,3 
1,57 
 
 
Şoranlarda humusun miqdarı bu və ya digər zonada şorlaşmanın dərəcəsindən və növündən asılıdır. Əksər 
hallarda şoranlar az humuslu torpaqlar hesab olunurlar. Humusun tərkibində fulvoturşular üstünlük təşkil edir. 
Şoranlarda azot və küli maddələrin miqdarı azdır. 
Şoranların udma tutumu çox aşağıdır -10-20 mq-ekv. Lakin meşə-bozqır zonasının bəzi yüksək humuslu 
çəmən şoranlarında 50-60 mq-ekv çatır. Udulmuş əsasların tərkibində kalsium, maqnezium üstünlük təşkil edir. 
Tərkibində natrium da vardır. Sodalı şoranlarda maqnezium və natrium kalsiumu üstələyir. 
Neytral duzlarla şorlaşmış  şoranların reaksiyası  zəif qələvidir (pH su tutumu 7,3-7,5); sodalı  şoranlar 
yüksək qələviliyi (pH 9-11) ilə seçilir.  
Tərkibində çoxlu miqdarda duzların olması  şoranların  ən səciyyəvi cəhətidir. Duzların yüksək 
konsentrasiyası bu torpaqların su və qida rejimlərinə  mənfi təsir göstərir. Duzların yüksək hiqroskopikliyi 
səbəbindən bitkinin mənimsəyə bildiyi suyun miqdarı kəskin şəkildə aşağı düşür. 
Şoranlar aşağı təbii münbitliyə malikdir. Suda həll olan duzların torpaq məhlulunda yüksək konsentrasiyası 
bitkinin su təminatını  kəskin  şəkildə pozur və onların məhv olmasına səbəb olur. Şorlaşmış torpaqlarda bitən 
mədəni bitkilərin mineral qidalanması və maddələr mübadiləsi pozulur, inkişafı ləngiyir, fotosintez zəifləyir və 
nəticədə məhsuldarlıq və onun keyfiyyəti aşağı düşür. 
Beləliklə, torpaqdakı zərərli asan həll olan duzlar xloridlər (NaCl,CaCl
2
, MgCl
2
), sulfatlar (Na
2
SO
4
·10H
2
O, 
Na
2
SO4·7H
2
O) və karbonatlar (NaHCO
3
, Na
2
CO
3
) olmaqla iki qrupa bölünür. Bu duzlar zərərlilik dərəcəsinə 
görə əksər kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün aşağıdakı azalan sıraya malikdir:  
      
Na
2
CO
3
→ NaHCO
3
→ NaCl→ NaNO
3
→ CaCl
2
→ Na
2
SO
4
→ MgCl
2
→Mg SO
4 
 
Təbiətdə bitki və torpaq qarşılıqlı  əlaqədə olan vahid sistem yaradırlar. Belə ki, hər bitki qruplaşmasının 
altında müəyyən torpaq tipləri yayılmışdır.  Şorlaşmış torpaqlarda da bitkinin inkişafı torpaq məhlulunun 
kimyəvi tərkibindən və duzların konsentrasiyasından asılıdır. Duzların bitkiyə təsiri suyun osmotik bağlanması 
və ionların protoplazmaya spesifik təsiri ilə  əlaqədardır. Məhlulda duzların konsentrasiyası artdıqca bitki 
tərəfindən suyun mənimsənilməsi çətinləşir. Bu zaman fizioloji quraqlıq adlanan hadisə baş verir, yəni torpaqda 
kifayət qədər suyun olmasına baxmayaraq, onun bitkiyə daxil olması baş vermir. Digər tərəfdən duzlar bitki 
hüceyrəsinə daxil olaraq, protoplazmaya zəhərli təsir göstərir. Bitkinin duzadavamlılığı əslində protoplazmanın 
xassəsidir. Müxtəlif bitkilərin protoplazması  məhluldakı duzların müxtəlif konsentrasiyasından asılı olaraq 
məhv olur. Bitkinin duzadavamlılığına mühitin şəraiti də  təsir göstərir. Məsələn, torpaqda nəmlik artdıqca, 
bitkinin duzadavamlılıq dərəcəsi də artır. Soyuq iqlim şəraitində
 
suya olan tələbin azalması bitkiyə duzun daha 
yüksək konsentrasiyasına dözmək imkanı verir.  

 
326
Bitkinin duzadavamlılığına torpağın qranulometrik tərkibi də  təsir göstərir. Ağır torpaqlarda bitkilər 
şorlaşmadan daha az əziyyət çəkir. 
Şorlaşmış torpaqların ekoloji qiymətləndirilməsi zamanı “bioloji duzadavamlılıq” və “aqronomik 
duzadavamlılıq” anlayışlarından istifadə edirlər. Bioloji duzadavamlılıq – məhsulvermə qabiliyyətini 
saxlamaqla bitkinin şorlaşmış torpaqlarda tam  fərdi inkişaf tsiklini həyata keçirmək qabiliyyətidir. Bu zaman  
üzvi maddənin bitkidə toplanması aşağı intensivliklə baş verir. Aqronomik duzadavamlılıq – kənd təsərrüfatının 
tələblərinə uyğun olaraq yüksək məhsulvermə qabiliyyətini saxlamaqla bitkinin şorlaşmış torpaqlarda tam fərdi 
inkişaf tsiklini həyata keşirmək qabiliyyətidir. 
Kənd təsərrüfatı və yem  bitkiləri duzadavamlılığına görə fərqlənirlər. Aparılmış tədqiqatlar (V.A.Kovda, 
1967) nəticəsində kənd təsərrüfatı bitkiləri duzadavamlılığına görə üç qrupa bölünmüşdür (cədvəl 109). 
                                                                                                        Cədvəl 109 
Bitkilərin nisbi duzadavamlılığı 
 
Davamsız Ortadavamlı Davamlı 
 
                1 
                 2 
                3 
Tarla bitkiləri 
lobya çovdar  arpa 
 buğda 
şəkər çuğunduru 
 kalış pambıq 
 soya 
 
 qarğıdalı 
 
 düyü 
 
 
kətan  
 günəbaxan  
Tərəvəz bitkiləri 
turp pomidor 
çuğundur 
kərəviz kələm gülançar 
 kartof 
ispanaq 
 batat 
 
 istiot 
 
 kök 
 
 soğan  
 noxud 
 
 balqabaq 
 
 xiyar 
 
Meyvə bitkiləri 
armud nar 
xurma 
palması 
alma 
əncir  
portağal zeytun 
 
qreyfrut üzüm 
 
gavalı 
 
 
badam  
 
ərik  
 
şaftalı 
 
 
limon  
 
avokado  
 
      
Bir sıra xarici ölkələrdə torpağın  şorlaşmasını  təyin etməkdən ötrü torpağın elektrikkeçirmə 
göstəricisindən (MMO) istifadə edirlər. Torpaqda duzların miqdarı artdıqca onun elektrikkeçirmə 
qabiliyyəti də artır. Xarici mütəxəssislər tərəfindən ayrı-ayrı bitkilərin duzadavamlılığı  məhz torpağın 
elektrikkeçirməsi  əsasında müəyyən edilmişdir (MMO/sm): buğda – 4,5-10,  darı – 10,  düyü - 4,9, 
qarğıdalı  və sorqo – 8, pambıq – 13,2 – 14, şəkər çuğunduru – 14,  ərik – 7, portağal – 6, əncir, alma, 
nar, şaftalı, üzüm – 5, tərəvəz bitkiləri -10-11. 
ABŞ –da kənd təsərrüfatı bitkiləri torpağın elektrikkeçirmə göstəricisi  əsasında duzadavamlılığına 
görə üç qrupa bölünür: davamlı, orta davamlı, davamsız; davamlı (MMO > 10): çuğundur, mərəçüyüd, 
ispanaq; orta davamlı (MMO 4-10): pomidor, kələm, qarğıdalı, kartof, batat, istiot, kök, soğan, xiyar, 
balqabaq, noxud; davamsız (MMO < 4): turp, kərəviz.     

 
327
Torpaqda duzların konsentrasiyası artdıqca bitkinin həm torpaqaltı, həm də torpaqüstü orqanlarının 
inkişafı  zəifləyir, assimilyasiya səthi  və fotosintezin məhsuldarlığı azalır və  nəticədə, kənd təsərrüfatı 
bitkilərinin məhsuldarlığı  aşağı düşür. Torpağın elektrikkeçirməsindən asılı olaraq məhsuldarlığın 
azalması (Curter və b. 1975) aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (cədvəl 110).
                                                               
Kənd təsərrüfatında istifadə.  Əksər kənd təsərrüfatı bitkiləri torpaqda həll olan duzların miqdarı 
artanda inkişaf edə bilmir və ya məhsuldarlığı çox aşağı olur. Ona görə  şoranların və  şorlaşmış 
torpaqların mənimsənilməsi mürəkkəb meliorativ tədbirlərdən sonra mümkündür. Torpaqdan duzların 
kənarlaşdırılmasının və torpaqların  şirinləşdirilməsinin  ən səmərəli və radikal yolu – toprağın 
yuyulmasıdır.  Şorlaşmış torpaqların yuyulmasından ötrü sərf olunan su norması  şorlaşmanın 
dərəcəsindən, torpağın nəmliyindən, qranulometrik tərkibindən və qrunt sularının dərinliyindən asılıdır 
(cədvəl 111). 

 
328
Cədvəl 110 
 
Şorlaşmış torpaqların elektrikkeçirməsi (MMO/sm) və kənd 
təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının azalması 
 
Bitkilər 
Məhsuldarlığın aşağı düşməsi 
10% 25%  50% 
 
1 2 
3 
4 
Tarla bitkiləri 
Arpa 11,9 
15,8 
17,5 
Şəkər çuğunduru 10,0 
13,0 
16,0 
Pambıq 9,9 
11,9 
16,0 
Günəbaxan 7,0 
11,o 
14,0 
Buğda 7,1 
10,0 
14,0 
Kalış 5,9 
9,0 
11,9 
Soya  
3,8 
5,7 
9,0 
Düyü 5,1 
5,9 
8,0 
Qarğıdalı 5,1 
5,9 
7,0 
At paxlası  
3,1 
4,2 
6,2 
Kətan 2,9 
4,2 
6,2 
Paxla  
1,1 
2,1 
3,0 
Tərəvəz bitkiləri 
Çuğundur  
8,0 
9,7 
11,7 
Ispanaq  
5,7 
6,9 
8,0 
Pomidor 4,0 
6,6 
8,0 
Kələm  
4,0 
5,9 
8,0 
Balqabaq 2,5 
4,0 
7,0 
Kartof  
2,5 
4,0 
6,0 
Qarğıdalı  
2,5 
4,0 
6,0 
Batat  
2,5 
3,7 
6,0 
Kahı  
2,0 
3,0 
4,8 
Istiot  
2,0 
3,0 
4,8 
Soğan  
2,0 
3,4 
4,0 
Kök  
1,3 
2,5 
4,2 
Paxla  
1,3 
2,0 
3,2 
Yem bitkiləri 
Çayır  
13,0 
15,9 
18,1 
Ayrıq  
10,9 
15,1 
18,1 
Darı  
6,8 
10,4 
14,7 
Arpa (saman üçün) 
7,2 
11,0 
13,5 
Qarayonca  
3,0 
4,9 
8,2 
Yonca  
2,1 
2,5 
4,2 
 
Cədvəl 111 
Şorlaşmış torpaqların yuma norması (min.m
3
) 
 
Şorlaşma 
dərəcəsi 
Torpaqların qranulometrik tərkibi 
Yüngülgillicəli Orta 
gillicəli Ağırgillicəli 
Yuma ərəfəsində qrunt suyunun yatma dərinliyi, m 
1,5 2,5 3,5 1,5 2,5 3,5 1,5 2,5 3,5 
Zəif 
şorlaşmış 
3,8 3,0 2,3 5,8 4,3 3,2 8,0 5,8 3,9 
Orta 
şorlaşmış 
5,7 4,6 3,7 8,5 6,8 5,4 
11,7 9,0 6,9 

 
329
Şiddətli 
şorlaşmış 
8,3 6,8 5,4 
12,3 
10,1 
7,9 
17,6 
13,8 11,0 
 
Şorlaşmış torpaqların yuyulması zamanı yuma suyunun minerallaşması 1q/l-dən çox olmamalı  və  qrunt 
suyunun səviyyəsini qaldırmamalıdır. Yumadan qabaq dərin  şumun aparılması vacibdir. Bu zaman duzlar tez 
yuyulur, su az sərf olunur. 
Torpaqların yuyulması qrunt suyunun daha dərində yerləşdiyi və buxarlanmanın minimal olduğu payız-qış 
aylarında aparılır. Qrunt sularının qalxmasının qarşısını almaqdan ötrü yumadan sonra istifadə edilmiş su 
sahədən kənarlaşdırılır. Ehtiyac olduqda qrunt sularının səviyyəsini aşağı salmaqdan ötrü drenaj sistemi qurulur. 
Duzlardan yuyulmuş şoran torpaqların münbitliyini yüksəltməkdən ötrü  sahəyə yüksək dozada üzvi və mineral 
gübrələr verilir, strukturunu yaxşılaşdırmaqdan və bioloji fəallığını artırmaqdan ötrü tədbirlər görülür.  
Şoran torpaqlar mənimsənilərkən əsas diqqət təkrar şorlaşmanın qarşısının alınmasına yönəldilməlidir. Bu 
suvarma normasını, sayını və müddətini gözləmək, işlənmiş suyun vaxtında sahədən kənarlaşdırılması vasitəsilə 
əldə edilir. Suyun kapilyarlarla qalxmasının qarşısını almaqdan ötrü  torpağın üst horizontları yumşaq 
vəziyyətdə saxlanmalıdır. Qrunt sularının qalxmasının qarşısını alan tədbir kimi suvarma kanalları boyunca ağac 
bitkilərinin  əkilməsinin  əhəmiyyəti böyükdür. Ağac bitkiləri transpirasiyaya böyük miqdarda su sərf edərək 
qrunt suyunun səviyyəsini aşağı salır və suyun torpaq vasitəsilə buxarlanmasını azaldır və bununla da 
torpaqların şorlaşmasının qarşısını alır. 
Dəmyə əkinçilik zonalarında şoranlar mənimsənilmir, onlardan yalnız qış otlaq sahələri kimi istifadə edilir.