Qida kimyasından mühazirələr. MƏRuzəÇİ: dos. Həşimov Xalıq Məhəmməd oğlu

ƏDƏBİYYAT 
 
1. Həşimov X.M, Həsənova S.Ə, Qida kimyasi, Bakı 2010, 478 c. 
 2. Həşimov X.M, İbrahimova D.Ə, Ramazanov V.S., Bioloyi kimyadan     
laboratoriya məşğələləri. Dərs vəsaiti, Bakı, 2012, 240 s. 
 3. Xəlilov Q. B. Heyvan biokimyasının əsasları. Bakı. 1987. Maarif.  
 4. Həsənov Ə. C., Rzayev N. A., İslamzadə F. Q., Əfəndiyev A. M. Bioloji kimya. 
Bakı 1989. 
 5.  Кольман Я., Рем К. Г. Наглядное биохимия –Москва. Мир, 2000. 
 6.  Северин  Е.  С.,  Алейникова  Т.  Л.,  Осипов  Е.  В.  Биохимия.  -  Москва. 
Медицина. 2003. 
 7. Ковалевский Н. И. Биологическая химия. Москва. Академия 2008. 
 
 
Qida kimyasından mühazirələr. 
Süd turşusu 
Qlükoza 
Piroüzüm 
turşusu 
Oksaloasetat 
Fosfoenolpiro
üzüm turşusu 
Dioksiaseton
fosfat 
Aminturşular 
Qliserin 

152 
 
MƏRUZƏÇİ: dos.Həşimov Xalıq Məmməd oğlu 
MÖVZU 13.  LİPİDLƏRİN MÜBADİLƏSİ. SADƏ VƏ MÜRƏKKƏB LİPİD- 
                  LƏRİN MÜBADİLƏSİ VƏ BİOSİNTEZİ. LİPİD MÜBADİLƏSİ- 
                     NİN POZĞUNLUQLARI 
 
 
 
P L A N  
 
 
1. Lipid mübadiləsi haqqında ümumi məlumat  
2. Yağların parçalanması 
3. Qliserin və yağ turşularının mübadiləsi 
4. Yağabənzər maddələrin mübadiləsi 
5. Sterinlərin mübadiləsi 
6. Ali yağ turşularının biosintezi 
7. Yağların (triqliseridlərin) sintezi 
8. Lipid mübadiləsinin pozğunluqları 
 

153 
 
1.  Lipid  mübadiləsi  haqqında  ümumi  məlumat:  Lipidlər  orqanizmin  əsas  enerji 
materialı  sayılır.  İnsan  və  heyvanların  enerjiyə  olan  ehtiyacının  30–40%-i 
lipidlərin, xüsusilə neytral yağların hesabına ödənilir. İnsan və heyvan orqanizminə 
lipidlər  qida  vasitəsilə  daxil  olur.  İnsan  orqanizminə  gün  ərzində  qida  vasitəsilə 
50–70 q heyvan və bitki mənşəli lipidlər (o cümlədən 10 q doymamış yağ turşuları, 
10 q fosfolipidlər və 0,5 q xolestrol) daxil olur. Mədə-bağırsaq sistemində lipidlə-
rin çevrilməsi və bağırsaqlardan sorulması mürəkkəb prosesdir. 
Lipidləri  parçalayan  əsasən  lipaza  fermentidir.  Mədədə  bu  ferment  az 
fəaldır.  Yaşlı  insanlarada  5%-dən  az  (əsasən  süddə  olan  yağ)  hissəsi  parçalanır. 
Mədə şirəsində lipaza bütün heyvanlarda olur, lakin az fəaldır. Bu ferment zəif turş 
mühitdə (pH=4–5) yağları qliserinə və yağ turşularına parçalayır. Ancaq körpələr-
də  mədə  lipazası  aktivdir,  lipidlərin  parçalanması  zamanı  öd  axarı  onikibarmaq 
bağırsağa  açılır  və  nəticədə  yağlar  emulsiyalaşır.  Öddəki  öd  turşuları  (qlikoxol, 
qlikodezoksixol, tauroxol turşuları) yağ turşuları ilə birləşib suda həll olan (yağlar 
suda həll olmurlar, bu səbəbdən bağırsaq divarlarından sorula bilmirlər) kompleks-
lər  (xolein  turşularını)  əmələ  gətirirlər.  Yağların  parçalanması  nəticəsində  əmələ 
gələn  qliserin  suda  həll  olduğundan  bağırsaqlardan  asanlıqla  sorulur.  Bağırsaq 
divarlarının  epitel  hüceyrələrində  lipidlərin  parçalanması  nəticəsində  əmələ  gələn 
məhsullardan  (qliserin,  ali  yağ  turşuları,  mono-  və  diqliseridlər)  yenidən  triqlise-
ridlər (neytral yağlar) və ya fosfolipidlər sintez olunur. Bu proses resintez adlanır. 
Resintez  yolu  ilə  əmələ  gəlmiş  lipidlərin  əsas  hissəsi  (80%-ə  qədəri)  limfa 
sisteminə,  nisbətən  az  (20%-ə  qədəri)  isə  müsariqə  venaları  vasitəsilə  qapı 
venasına keçir. Resintez prosesi nəticəsində bağırsaq divarlarında ATF, koenzim-A 
və  sitidin  trifosfatın  iştirakı  ilə  müəyyən  miqdar  (30–40%)  neytral  yağlar  sintez 
olunur. Bunların bir qismi orqanlarda ehtiyyat şəklində toplanır, qalanı isə hidroliz 
olunaraq qana sorulur, ayrı-ayrı orqanlara aparılır. 
2.  Yağların  parçalanması:  Yağların  (triqliseridlərin)  parçalanması  onların 
hidrolizi  nəticəsində  baş  verir.  Hidroliz  nəticəsində  qliserin  və  ali  yağ  turşuları 
alınır. Ali yağ turşuları tərkibində əsasən karbonun miqdarı 16:18 olan (həmişə cüt 
karbon olur) doymuş: palmitin–C
15
H
31
COOH,  stearin – C
17
H
35
COOH və araxin – 
C
19
H
39
COOH  turşuları,  doymamış:  olein  –  C
17
H
33
COOH,  linol  –  C
17
H
31
COOH, 
linolein – C
17
H
29
COOH, araxidon – C
19
H
31
COOH  turşuları olur.  
Yağların  hidrolizi  nazik  bağırsaqda  mədəaltı  vəzin  hazırladığı  lipolitik 
fermentlərin (əsasən lipazanın) təsirilə baş verir.  
Lipolitik  fermentlər  iki  tipdə  olur.  Birincilər  triqliseridlərdə  olan  α-efir 
rabitəsinin,  ikincilər  isə  β-efir  rabitəsinin  hidrolizini  kataliz  edirlər.  Triqliseridlər 
birbaşa  hidrolizə  uğramır.  Hidroliz  prosesi  mərhələlərlə  baş  verir.  Əvvəlcə  α-efir 
rabitələri, sonra isə β-efir rabitələri hidrolizə məruz qalır.  
 
 

154 
 
 
 
 
 
β-monoqliseridlərin  bir  hissəsi  bağırsaq  divarlarından  qana  sorulur.  Digər 
hissəsi  resintez  prosesinə  uğrayır.  Qalan  hissəsi  isə  qaraciyərdə  spesifik  olmayan 
aliesteraza fermentinin təsirindən hidrolizə uğrayır.  
 
 
 
Sonrakı  proses  orqanizmdə  qliserin  və  ali  yağ  turşularının  parçalanması  ilə 
davam edir.  
3.  Qliserin  və  yağ  turşularının  mübadiləsi:  Triqliseridlərin  hidrolizindən 
əmələ  gəlmiş  qliserin  və  ali  yağ  turşuları  sonrakı  mübadilə  prosesində  bir  sıra 
çevrilmələrə məruz qalırlar. 
Qliserin  resintez  prosesinə  və  ya  başqa  mübadilə  prosesinə  qoşulsa  belə 
karbohidratlarda olduğu kimi əvvəlcə ATF-in təsiri  ilə  fosforlaşmaya  məruz qalır. 
Prosesi qliserolkinaza fermenti kataliz edir.  
 
 
CH
2
−OH                                                  CH
2
−OH 
                                                 
Qliserokinaza 
CH−OH     + ATF                                    CH−OH               + ADF 
                                                                                      OH 
CH
2
−OH                                                   CH
2
−O−P=O 
    
Qliserin      
                                                                  OH 
                                                                   
1-Fosfoqliserin 
 
CH
2
−OH                                                 CH
2
−OH 
             O                                   
Ali- 
                                          
                    esteraza 
CH−O−C−C
17
H
35
   +  H
2
O                    CH−OH   + C
17
H
35
−COOH 
                                                                                                               
Stearin turşusu
 
CH
2
−OH                                                 CH
2
−OH 
 
Β-Monoqliserid                                               Qliserin  
               O                                                
 
CH
2
−O−C−C
17
H
35
                     CH
2
−OH 
             O                     H
2
O;                   O 
                                                 lipaza 
CH−O−C−C
17
H
35
                      CH−O−C−C
17
H
35
     +  C
15
H
35
COOH 
                                                                                              
Stearin
 
                                                                                                                           turşusu
 
CH
2
−OH                                     CH
2
−OH    
 
 
α-β-Diqliserid
      
                          β-Monoqliserid
 
               O                                               O 
 
CH
2
−O−C−C
17
H
35
                     CH
2
−O−C−C
17
H
35
 
             O                     H
2
O;                   O 
                                                   lipaza 
CH−O−C−C
17
H
35
                      CH−O−C−C
17
H
35
     +  C
15
H
31
COOH 
              O                                                                               
Palmitin
 
                                                                                                                              turşusu
 
CH
2
−O−C−C
15
H
31
                     CH
2
−OH     
Triqliserid (palmitodstearin)                  α-β-Diqliserid
     

155 
 
1-fosfoqliserin  molekulunun  əsas  hissəsi  yeni  triqliseridlərin  sintezinə  sərf 
olunur. Bir hissəsi isə dioksiasetonfosfata oksidləşir.  
 
 
 
Dioksiasetonfosfat  molekulu  izomerləşərək 3-fosfoqliserin aldehidinə çevri-
lir.  Sonuncu  isə  dixotomik  prosesə  qoşulur  bir  sıra  çevrilmələrə  uğrayaraq,  sirkə 
turşusuna, nəhayət suya, karbon qazına ayrılır və enerji verir.  
Təbiətdə  rast  gəlinən  yağ  turşularının  tərkibində  karbon  atomlarının  sayı 
cütdür.  Belə  turşular  tədricən  parçalanaraq,  hər  bir  β-oksidləşmədən  sonra 
özlərindən  bir  molekul  sirkə  turşusu  ayırırlar.  Bu  proses  tərkibində  dörd  karbon 
atomu olan yağ turşusunun əmələ gəlməsi ilə başa çatır. Yağ turşusu da öz növbə-
sində  β-oksidləşmə prosesinə uğrayır. O növbə ilə 2 dəfə hidrogenləşmə və hidrat-
laşma  reaksiyalarına  girdikdən  sonra  parçalanaraq  2  molekul  sirkə  turşusuna 
çevrilə  bilər.  Ali  yağ  turşularının    β-oksidləşməsi  demək  olar  ki,  bir  çox  canlılar 
üçün universal proses sayılır. Müasir nəzəriyyəyə görə parçalanmaya məruz qalan 
doymamış  yağ  turşuları  (onların  digər  hissəsi  müxtəlif  maddələrin  alınmasında 
iştirak  edir)  ilk  əvvəl  reduksiya  olunaraq  (hidrogenləşərək)  doymuş  ali  yağ 
turşularına çevrilirlər. Bu proses mərhələrlə baş verir.  
Birinci  mərhələdə  doymuş  ali  yağ  turşuları  asil-KoA-sintetaza  fermentinin 
iştirakı ilə koenzim-A-nın təsirindən aktiv formaya keçirlər. Bu reaksiya üçün sərf 
olunan enerji ATF molekulunun parçalanması nəticəsində alınır.  
 
 
 
Yağ  turşularının  aktivləşməsi  hüceyrənin  sitoplazmasında  gedir.  Bu 
prosesdə  əmələ  gəlmiş  pirofosfat  turşusu  tezliklə  sitoplazmada  olan  pirofosfataza 
fermentinin  təsiri  ilə  hidrolizə  uğrayaraq  2  molekul  fosfat  turşusuna  çevrilir  və 
prosesin geri dönməsinə şərait yaranmır.  
 
                                                                              Asil-KoA-Sintetaza 
C
17
H
35
−COOH + ATF + HS—KoA 
 Stearin turşusu 
 
                             O 
 
                    C
17
H
31
−C~S−KoA + AMF + H
4
P
2
O
7
 
                             Stearil-KoA 
CH
2
−OH                                              CH
2
−OH 
                                             Qliserinfosfat- 
                                            dehidrogenaza 
CH−OH    + NAD
+
                              C=O               +  NADN
+ 
+ H
+
 
 
                   OH                                                       OH 
CH
2
−O−P=O                                       CH
2
−O−P=O 
                   OH                                                       OH  
                                                            
 
                                                                 Dioksiasetonfosfat 

156 
 
4
3
2
7
2
4
2
PO
H
O
H
O
P
H
aza
pirofosfat







 
 
İkinci mərhələdə aktivləşmiş yağ turşuları mitoxondriyanın matrisasına daxil 
olur  və  asil-KoA  dehidrogenaza  fermentinin  iştirakı  ilə  flavinadenindinukleotidin 
(FAD) oksidləşməyə məruz qalır. 
Üçüncü  mərhələdə  əmələ  gəlmiş  α─β-dehidrostearil-KoA  molekulunun  iki-
qat  rabitə  olan  hissəsinə  su  molekullarının  birləşməsi  (hidratlaşma)  baş  verir.  Bu 
proses  hidrolazalar  sinfinə  aid  olan  enoil-Ko  A-hidrataza  fermentinin  iştirakı  ilə 
gedir.  
Dördüncü  mərhələdə  yağ  turşularının  parçalanması  karboksil  qrupundan  β 
vəziyyətdə  yerləşən  karbon  atomundan  iki  hidrogen  atomunun  çıxarılması  ilə 
gedir.  Bu  səbəbdən  prosesin  adi  β-oksidləşmə  adlanır.  Hidrogen  atomunun 
çıxarılması  qoparılması  (hidrogenləşmə)  β-oksiasil-KoA-dehidrogenaza  (oksire-
duktaza) fermentinin və NAD
+
 iştiraki ilə gedir.  
Birinci  mərhələdə  β-ketostearil-KoA  molekulu  3-ketoasil-KoA-tiolaza 
fermentinin  istirakı  ilə  yeni  asil-KoA  molekulu  ilə  qruplaşaraq  aktiv  fəal  sirkə 
turşusuna (asetil-KoA) və palmitil-KoA molekullarına çevrilir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nəticədə  stearin  turşusundan  iki  karbon  atomu  ayrılır  fəal  sirkə  turşusu 
(asetil-KoA)  və  fəal  palmitil-KoA  alınır.  Bu  proses  hər  dəfə  iki  karbon  atomu 
ayrılmaqla  (sirkə  turşusu  əmələ  gəlməklə)  nəhayət  dörd  karbonlu  yağ  turşusuna 
qədər parçalanır o da 2 mol sirkə turşusuna çevrilir.  
Belə  oksidləşmədə  çoxlu  miqdarda  enerji  əmələ  gəlir.  Məsələn  1  mol 
palmitin  turşusu  oksidləşdikdə  ayrılan  enerjinin  müəyyən  hissəsi  (40%)  131mole-
kul  ATF-də  toplanır  və  hüceyrələr  tərəfindən  istifadə  olunur.  Bu  parçalanmada  7 
sikl  β-oksidləşmə  baş  verir.  β-oksidləşmənin  son  məhsulu  CO
2
  və  H
2
O-mole-
kullarıdır. Prosesi sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar.  
 
C
15
H
31
COOH+23O
2
+131H
3
PO
4
+131ADF→ 
→16CO
2
+141H
2
O+131ADF 
 
Əgər  asetil-KoA  əmələ  gəlməsi  azalarsa  o  zaman  HS-KoA-nın  ehtiyatı 
tükənər  və  nəticədə  mitoxondriyalarda  yağ  turşularının  oksidləşməsi  dayanar. 
                                O            O 
                                                                                            
3-Ketoasetil-KoA-tiolaza 
HS−KoA + C
15
H
31
−C−CH
2
−C~S−KoA 
                  KoA il  palmitin  
                 turşusunun qalığı 
                                   O                            O 
 
                      C
15
H
31
−C~S−KoA + CH
2
−C~S−KoA 
                              Palmitil-KoA                 Asetil-KoA 

157 
 
Qeyd etmək lazımdır ki, tərkibində n sayda karbon atomu olan yağ turşusunun tam 
parçalanması zamanı baş verən β-oksidləşmə mərhələlərinin sayı 
1
2
n
, əmələ gələn 
asetil-KoA  molekullarının  sayı 
2
n
-dir.  Buna  əsasən  tərkibində  karbon  atomunun 
sayından asılı olaraq parçalanmasından sintez olunacaq ATF molekullarının sayını 
hesablamaq  olar.  Məsələn,  tərkibində  18  karbon  atomu  olan  stearin  turşusunun 
toxumadaxili  oksidləşməsi  zamanı  8  dəfə 


1
2
18

  β-oksidləşmə  baş  verir  və  9 


1
2
18

  asetil-KoA  əmələ  gəlir.  Deməli,  bu  turşunun  bir  molekulunun 
toxumadaxili  oksidləşməsi  8∙5+9∙12=148  ATF  molekulunun  sintezinə  səbəb  ola 
bilər.  
Yağ  turşularının  β-oksidləşməsi  karbohidratların  oksidləşməsindən  enerji 
cəhətdən sərfəlidir. Belə ki, bir molekul qlükozanın (altı karbon atomu var) CO
2
 və 
H
2
O  qədər  oksidləşməsi  nəticəsində  38  molekul  ATF  əmələ  gəlir.  Ancaq  bir 
molekul  yağ  turşusunun  (C
6
-olan)  CO
2
  və  H
2
O  qədər  oksidləşməsi  zamanı  44 
molekul ATF əmələ gəlir.  
Üzvi turşuların bioloji oksidləşməsinin az təsadüf edilən α və ω parçalanma 
yolları da məlumdur.  
Alifatik  turşuların  α-oksidləşmə  yolu  ilə  parçalanmasına  beyin  hüceyrələ-
rinin  mikrosomlarında  və  bəzi  bitkilərin  inkişaf  etməkdə  olan  toxumalarında 
təsadüf  edilmişdir.  Həmçinin  müxtəlif  heyvan  və  bitki  toxumalarında  alifatik 
turşular α və ω yolu ilə parçalana bilər.  
α-oksidləşmə  yolu  ilə  parçalanmanın  ilk  mərhələsində  alifatik  turşunun  α 
vəziyyətdə  olan  ikinci  karbon  atomunda  olan  H  atomu  OH  ilə  əvəz  olunur.  sonra 
isə  α  hidroksiturşu  oksidləşərək  α-ketoturşuya,  o  da  öz  növbəsində  oksidləşdirici 
karboksizləşmə  prosesinə  uğrayaraq  zəncirin  uc  hissəsində  olan  karboksil  qrupu 
itirilir.  Beləliklə,  alifatik  turşu  molekulunda  olan  karbon  atomla-rının  sayı  hər  bir 
oksidləşmə  dövrü  ərzində  bir  ədəd  azalır.  Oksidləşmənin  növbəti  mərhələləri 
həmin prosesin təkrarı  ilə başa çatır.  Bütün deyilənləri aşağıdakı  qısa sxemlə  izah 
etmək olar. 
 
 
 
 
 
 
 
Qaraciyər  hüceyrələrinin  mikrosomlarında  üzvi  turşuların  ω-oksidləşmə 
prosesinə  uğrayaraq  α-,  ω-dikarbon  turşularına  çevirən  ferment  sisteminə  təsadüf 
olunmuşdur. Bu sistemin iştirakı ilə üzvi turşu molekulunun uc hissədində yerləşən 
metil  radikalı  (bu  radikal  üzvi  turşunun  ω-qrupu  adlanır)  oksidləşmə  prosesinə 
    
R
─
CH
2
─
CH
2
─
COOH + ½ O
2
 
─
→ R CH
2
─ ─
CH COOH                 
                                                                      
│
 
                                                                      OH 
─
→ R CH
2
──
C COOH 
½ 
⎯⎯⎯  R
─
CH
2
─
COOH + CO
2
 
                    ║ 
                    O 
-H
2
O 
+½ O
2 

158 
 
uğrayır.  ω-oksidləşmə  prosesində  isə  monooksigenaza  fermenti,  NADF  ∙  H
2
, 
oksigen  və  sitoxrom  P
450
  iştirak  edir  (sitoxrom  P
450
-nin  reduksiyaya  uğramış 
forması spektrofotometriya zamanı dalğa  uzunluğu 450  nm olan  işıq şüaları  udur. 
Onun  adı  bu  hadisə  ilə  əlaqədardır).  ω-oksidləşmə  prosesinin  bioloji  rolu  hələlik 
aydınlaşdırılmamışdır.  
4. Yağabənzər maddələrin mübadiləsi:Yağabənzər maddələrə l i p o i d l ə r  
də deyilir. Bura fosfatidlər, steridlər və s. aiddir. Fosfatidlərə misal lesitinləri, kefa-
linləri, serinfosfatidləri və s.-ni göstərmək olar.  
Lesitinlərin  hidrolizindən  qliserin,  yağ  turşuları,  fosfat  turşusu  və  xolin 
əmələ gəlir. Bu sxem formasında belə göstərilir: 
 
 
 
 
 
Lesitin  əvvəlcə  β-vəziyyətində  olan  yağ  turşusunun  qalığını  ayırmaqla 
lizolesitinə,  sonuncuda  qalan  yağ  turşusunun  qalığını  itirməklə  qliserilfosfoxolinə 
çevrilir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qliserilfosfoxolində  xolinə  və  qliserinfosfata  ayrılır.  Bu  da  qliserofosfata-
zanın iştirakı ilə qliserinə və fosfat turşusuna parçalanır: 
 
 
 
 
 
Lesitin 
qliserin 
yağ turşuları 
fosfat turşusu 
xolin 
CH
2
OH                                       CH
2
OH 
 
CHOH               




 HOH
       CHOH     +   H
3
PO
4
 
│
│
                                                  
CH
2
OPO
3
H
2
                               CH
2
OH 
CH
2
OCOR
1
                                          CH
2
OCOR
1
 
 
CHOCOR
2
                   
  
    
⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯     CHOH                        
  
    
⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯   
         OH           OH                                     OH          OH 
         
│
│
│
│
                                                                       
CH
2
OPO(CH
2
)
2
N (CH
═
3
)
3
                 CH
2
OPO(CH
2
)
2
N (CH
═
3
)
3
 
                                                                   
║
║ 
         O                                                         O 
 
     
α-Lesitin                                                  Lizolesitin 
 
CH
2
OH                                                 OH                         CH
2
OH 
                                                                     
CHOH                       





za
qfxdestera
      N
≡
(CH
3
)
3
      +       CHOH 
                                                                          │
│
                                     
      OH  O         OH                              CH
2
                         CH
2
OPO
3
H
2 
                          
│
                                 
│
 
CH
2
OPO(CH
2
)
2
N
≡
(CH
3
)
3
                    CH
2
OH     
               Qliserilfosfat 
 
Qliserilfosforid                                                    Xolin                             turşusu 
        xolin... 
 
+R
1
─
COOH 
─
R
2
─
COOH 

159 
 
 
 
Qliserinin və yağ turşularının sonrakı çevrilmələri yuxarıda göstərildiyi kimi 
gedir, yəni son məhsul olaraq su və karbon qazına parçalanır, həm də enerji ayrılır. 
Fosfat turşusu  fosforlu  üzvi birləşmələrin (nukleozidfosfatların,  monosaxaridlərin, 
fosfat  efirlərinin  və  s.)  və  qismən  fosfat  turşusunun  duzlarının  (kalsium-fosfat, 
natrium-hidrofosfat,  natrium-dihidrtofaosfat  və  s.)  əmələ  gəlməsində  istifadə 
olunur.   
Azotlu əsaslar (xolin, kolamin və s.) qarşılıqlı olaraq bir-birinə çevrilə bilir. 
Xolin oksidləşdikdə muskarin və betain, reduksiya olunduqda neyrin əmələ gəlir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Xolin sirkə turşusu ilə birləşib asetilxolinə də çevrilir. Bu da sinir oyanmala-
rında mediator rolunu ifa edir.  
 
 
 
 
 
 
Kolamin oksidləşmə  proseslərində  iştirak  edir,  mədə şirəsinin sekresiyasını, 
amilazanın  fəallığını  stimulaşdırır,  qlikogenelizi,  fosforlaşmanı  sürətləndirir  və 
qeyri proseslərdə iştirak edir. 
Fosfatidlər  orqanizmdə,  xüsusilə  qaraciyərdə  və  müəyyən  dərəcədə  başqa 
orqanlarda  (böyrəklərdə,  sinir  toxumasında,  nazik  bağırsaqda  və  s.)  sintez  olunur, 
yəni  göstərilən  komponentlərdən  əmələ  gəlir.  Bu  məqsədlə  fosfatid  turşulardan 
əmələ gələn diqliseridlərdən istifadə olunur. Sonuncular fosfat turşusu, xolin, kola-
min,  serin  və  s.  ilə  birləşərək  müvafiq  fosfatidlərə  (lesitinlər,  kefalinlər,  serinfos-
fatidlər  və  qeyriləri)  çevrilirlər.  Bu  çevrilmələrdə  ATF  və  sitidiltrifosfat  da  (STF) 
iştirak  edir.  Xolin  fosfoferazanın  iştirakı  ilə  fosforlaşmaqla  fosfoxolinə,  sonuncu 
isə STF-lə birləşib sitidilfosfoxolinə (SDF-xolin) çevrilir.  
 
 
CH
2
─
CH
2
OH                    CH
2
─
CH
2
OPO
3
H
2 
│
                                                     
│
 
N
≡
(CH
2
)
2
  + ATF    
≡
→      N (CH
3
)
3
   +   ADF 
│
│
                                          
CH
2
OPO
3
H
2
                       OH 
 
   Xolin                              Fosfoxolin 
       (CH
3
)
3
                                        
         
HO
─ ─
N CH
2
─
 CH
2
─
OCOCH
3 
 
Asetilxolin 
              O 
        C 
        
│
  H 
        CH
2
 
        
│
 
HO
─ ═
N (CH
3
)
3
 
 
   Muskarin 
               
        COOH
 
        
│
  
        CH
2 
        
│
 
HO
─ ═
N (CH
3
)
3
 
 
Betain 
               
        CH
2 
            
        CH 
        
│
 
HO
─ ═
N (CH
3
)
3
 
 
Neyrin 

160 
 
 
Sitidildifosfoxolin və diqliseridlə birləşib, lesitin əmələ gətirir: 
 
 
SDF─xolin+diqliserid → SMF+lesitin 
 
Bu sxem  üzrə başqa fosfatidlərdə: kefalinlər, serinfosfatidlər  və qeyriləri də 
sintez olunur. 
5.  Sterinlərin  mübadiləsi:  Sterinlərin  ən  əhəmiyyətlisi  xolesterindir.  Bu 
orqanizmdə  həm  sərbəst,  həm  də  yağ  turşularının  efirləri  (steridlər)  və  zülallarla 
kompleks formada olur.  
Xolesterindən orqanizm üçün bir sıra çox faydalı fizioloji fəal maddələr: öd 
turşuları,  tənasül  hormonları,  kortikosteroidlər,  D  –  vitamini  və  s.  əmələ  gəlir. 
Xolesterin  toxumaların  su  ilə  birləşməsində  iştirak  edir,  toksinləri  zərərsizləşdirir. 
Sterinlər orqanizmdən  müxtəlif  yollarla:  ödlə, bağırsağın  divarından, dəri  ilə  və s. 
toxumalarla  ayrılır.  Yoğun  bağırsağın  möhtəviyyatında  həmişə  xolesterinin 
mikrofloranın təsiri ilə reduksiyalaşma məhsulu olan koprosterinə təsadüf edilir.  
 
 
 
 
 
Qoyunlarda dəri piyi ilə daimi steridlər də ifraz olunur.  
Xolesterin  oksidləşdikdə  siklik  nüvəsi  parçalanır  və  son  mərhələdə  enerji 
ayrılır.  Ona  görə  də  uzun  müddətli  iş  zamanı  qanda  və  başqa  orqanlarda  xoleste-
rinin miqdarı azalır.  
Xolesterin bütün orqan və toxumalrda, xüsusilə qaraciyərdə, dalaqda, beyin-
də,  ağciyərdə  və  s.-də  sintez  edilir.  Bu  məqsədlə  sirkə,  piroüzüm,  yağ,  asetosirkə 
turşularından  və başqa birləşmələrdən  istifadə olunur.  Həmin çevrilmələr  ATF-in, 
koenzim-A-nın, NADF-ın, qlütationun,  maqnezium  ionunun  və s.  maddələrin  isti-
rakı  ilə  gedir.  Bunlardan  bir  sıra  aralıq  çevrilmələr  nəticəsində  mevalon  turşusu, 
skvalen, lanosterin və ən nəhayət, xolesterin əmələ gəlir.    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Xolesterin isə asetil-KoA ilə birləşməklə xolesteridlərə çevrilir. 
        (CH
2
)
2
OH                                       
           
│
 
HO
──
C CH
3
                      
         
│
                                               
         CH
2
─
COOH                  
 
Mevalon turşusu             
HO 
Xolesterin 

161 
 
Xolesterinin mübadiləsi pozulduqda (ateroskleroz zamanı və s.) damarların  
divarında  çökür  və  onların  elastikliyini  pozur.  Arteriya  damarlarında  təzyiq 
artdığından  damarlar  da  partlayır.  Belə  hal  ən  çox  yaşlı  insan  və  heyvanlarda 
müşahidə  olunur.  Bu  zaman  qanda  və  başqa  toxumalarda  xolesterinin  miqdarı 
çoxalır. Buna  h i p e r x o l e s t e r i n e m i y a  deyilir. 
6.  Ali  yağ  turşularının  biosintezi:  Yağ  turşularının  biosintezi  hüceyrələrin 
sitoplazmasında törənir.  Bu  məqsədlə  ikikarbonlu birləşmələr  (sirkə turşusu  və s.) 
sıxlaşmaqla iriləşir müvafiq doymuş yağ turşularını əmələ gətirir.  
 
COOH
H
C
C
C
C
C
C
C
C
31
15
14
6
4
2
2
2
2

 





 




