Qishloq aholi

151

---

IV bob. Q ISH LO Q AH O LI PUNK TLARINING QISHLOQ
FUQARO LAR Y IG 'IN IT U Z IL M A SID A G I FUNKSIONAL-
REJALI TASH KIL ETILISHI
4.1. Yetakcbi om illarning qishloq aholi punktlarining funksional-
rejali tashkil etilishiga ta’siri
4.1.1. Tabiiy-iqlim iy sharoitlar
Tabiiy-iqlim iy s h a ro itla r-q ish lo q aholi punktlarining m e’mo- 
riy-rejali yechim iga eng katta ta 's ir etuvchi om illardan bin hisob­
lanadi. Bu sharoitlar qatoriga landshaft, quyosh radiatsiyasi, shamol, 
havo harorati, tuproq tuzilishining xususiyatlari, yog‘inlar va shu 
kabilami kiritish mumkin. Sanab o'tilgan sharoitlar bo‘yicha respub- 
lika hududi bir xil emas, shuning uchun tabiiy muhitning mintaqaviy 
xususiyatlarini hisobga olgan holda shaharsozlik masalalari yechimini 
hal 
qilish 
uchun 
«O 'zshaharsozlikLITI» 
instituti 
tomonidan 
O 'zbekiston hududining landshaft-iqlimiy zonalashtirilishi bajarilgan 
(4.1.1.1-rasm), unga ko 'ra respublikaning butun hududi shartli 
ravishda 3 ta m intaqaga bo'lingan.
1-mintaqa tarkibiga tekislik va tog 4 oldi vohalar, tog‘ vodiy- 
larining pastliklardagi qism lari, dengiz sathidan balandligi 1000 metr- 
gacha bo'lgan to g ‘ oldi hududlar kiradi. Bunday yerlar aw ald an su- 
g'orilib kelingan va yangidan o'zlashtirilayotgan bo'lib, aholi zichligi 
ancha y u q o ri-a y rim hududlarda 1 kv.km ga 400-500 tagacha kishi 
to ‘g ‘ri keladi. Bu hududlar o ‘zining tuproq va suv resurslarining 
qulayligi, o ‘sim liklam ing yaxshi rivojlanishi va yerlam i qishloq x o 'ja ­
lik nuqtai nazarida yaxshi o'zlashtirilishini ta ’minlash imkoniyatini 
yaratuvchi shakllangan irrigatsiya tizimlari bilan ajralib turadilar.
Iqlim quruq va issiq b o'lib, yoz faslida tashqi muhitning issiq 
diskomforti shakllanadi - bunday davr shim olda 60 kunga yaqin, 
janubda esa 120 kundan ko'proq davom etadi. Shamol rejimi shamol 
tezligining kichik va normal ko'rsatkichlari bilan tavsiflanadi - kun va 
tun vaqtida sham olning o'rtacha tezligi 3 m/s dan oshmaydi. Sahro
152

---

bilan cheradosh hududlarda qum bo'ronlar kuzatiladi, ulaming 
taklorlanishi yoz kunlari kamida 3 kunni tashkil qiladi.
Ushbu hududdagi iqlimiy sharoitlar melioratsiyasi bo'yicha asosiy 
chora-tadbirlar posyolka va uning elementlarini hajmiy-rejali tashkil 
etish, ko‘kalamzorlashtirish, suv chiqarish va obodonlashtirish kabi 
shaharsozlikning barcha vositalaridan foydalangan holda yilning yoz 
faslida shamol rejimini saqlash yoki intensifikatsiya qilish yoMi bilan 
issiqni kamayirishga qaratilishi lozim.
Posyolkaning ochiq va yarim ochiq tuzilmasi 1-mintaqada 
joylashgan qishloq aholi punktlarini rejali tashkil etishning asosiy 
tipologik prinsipi hisoblanadi, chunki aynan shunday tuzilma ochiq 
bo‘sh!iqlami ularga yondosh boMgan qulay va maqbul landshaft bilan 
bevosita bogManishini, shuningdek sahro chegarasida yoki vodiylar- 
ning bo'gMzlarida joylashgan posyolkalami yozdagi qaynoq va qishki 
sovuq shamollardan himoya qilinishini ta'm inlaydi (4.1.1.2-rasm). 
Tog* oldi vohalarda nurlisimon va to ‘g ‘ri burchakli tuzilma afzalroq 
hisoblanadi, bunda ko'chalam i bir maromda shamollatish uchun 
ko‘chalar tarmogM relyefga nisbatan qiya burchak ostida trassalash- 
tiriladi (belgilanadi). Tekislikda joylashgan vohalardagi posyolkalami 
rejali tashkil etilishida ko‘cha tarmogM radial tizimi qoMlaniladi. 
Lekin, bu kabi tuzilmalarda ko'chalar yo'nalishi va sahro tomondan 
esadigan shamollar yo'nalishi mos tushishini oldini olish zarur. 
Qishloq aholi punktlaridagi aholi istiqomat qiladigan zonalaming 
tavsiya etigan rejali tuzilmalari 4.1.1.3a-rasm va 4.1.13b-rasmda 
keltirilgan.
2-mintaqa (choM-sahro) tarkibida kam o'zlashtirilgan, texnik 
ekinlar uchun noqulay, sug'orm a dehqonchilik uchun deyarli yaroqsiz 
suvi kam hududlar kiradi. Yerlami o ‘zlashtirish juda murakkab boMib, 
faqat tuproqqa agrotexnik ishlov berish yoMi bilangina qishloq 
x o'jalik ekinlarini yetishtirish mumkin. Hududlarda aholi zichligi juda 
past, aholi punktlari atrofi sahro va choMlar bilan o'ralgan boMib, 
kommunikatsion aloqalar cheklangan.
Bunday hududlarda yoz quruq va issiq boMib, janubda 120 kun 
davomida issiq va quruq havoli o ‘ta murakkab termik sharoitlar hukm 
suradi. Shamol tezligi yil davomida 3 m/s dan katta boMib, agar 
hududda mustahkamlanmagan va eroziyaga uchragan tuproqlar boMsa, 
yoz oylarida 3-5 kundan ortiq davom etadigan qum bo‘ronlari 
kuzatiladi.
153

---

Bu mintaqadagi atro f muhitni yaxshilanishi sun’iy landshaft 
yaratish, tabiiy sharoitlam i o'zgartirish, sahroning salbiy ta’sirlaridan, 
chang shamollari va bo ‘ronlaridan himoya qilish, changlanganlik 
darajasini kamayirish y o 'li bilan aholi yashashi uchun qulay 
sharoitlami yaratishga qaratilishi lozim. Shahar muhitini meliorativ 
holatini 
yaxshilashda 
shaharsozlik 
vositalaridan 
foydalanish 
imkoniyatlari cheklanganini hisobga olgan holda, birinchi navbatda, 
imoratlar qurilishini tashkil etish usullari va ulam ing fimksional 
elementlarini nomaqbul tashqi omillardan himoya qilishga alohida 
e ’tibor qaratish lozim. Yashil o ‘simliklardan va suv qurilmalaridan 
foydalanish imkoniyatlari har bir aniq holat uchun suv resurslari va 
hududni sug'orish sharoitlari bilan belgilanadi.
2-mintaqadagi aholi punktlarining tipologik xususiyatlari rejali 
tuzilmaning yopiqligi, tashqi m uhit bilan bog'lanishlam ing m ini­
mal ligi va bo ‘sh m aydonlarning o'lcham lari, turar-joy binolari va 
kundalik xizmat ko'rsatish m uassasalari qurilishini kompleks tarzdagi 
yechimi vositasida ifodalanishi lozim. Posyolka va uning elem ent­
larini rejali tuzilmasi posyolka ichidagi bo'shliqlam i shamolning 
salbiy ta ’siridan, qum bo'ronlari va sahroning yuqori haroratli fonidan 
imkon qadar himoya qilishi lozim (4.1.1.4-rasm).
Qishloq aholi punktining rejali tuzilmasi istiqomat zonasidagi 
bo'shliqlar shamoliatilishi uchun optimal sharoitlar yaratilishini, 
shamol tezligi kamaytirilishi yoki intensifikatsiyasini o'zaro bog'liq 
ko'chalar, maydonlar, ko'kalam zorlashtirilgan zonalar tashkil qilish 
hamda suvli yuzalam ing yagona ventilyatsion tizimga ochish yo'li 
bilan 
ta’minlab 
berishi 
lozim. 
Sahro-cho'Hi 
zonalardagi 
posyolkalaming ko'chalar tizimi yopiq halqasimon sxema asosida 
tashkil etilib, aholi pukti chegaralaridan tashqariga chiqishni cheklashi 
zamr. Shuningdek, to 'g 'ri chiziqli kom munikatsiyalar uzunligi va 
o'lcham larini cheklash, k o'chalam i rejada b o 'lib tashlash maqsadga 
muvofiq hisoblanadi. (qishloq aholi punktlaridagi aholi istiqomat 
qiladigan zonalam ing 2-m intaqada qo'llanilishi uchun tavsiya etilgan 
tuzilmalari 4.1.1.5-rasm, 4.1.1.6-rasm va 4.1.1.7-rasmda keltirilgan).
3-mintaqa (baland to g ' oldi va to g 'li hududlar) relyefning 
murakkab kesimi va m eteorologik om illam ing joyning orfografiyasi 
bilan shartlangan turli m ujassamliklari bilan ta'riflanadi. Bunday 
hududlar tuproq, suv va o 'sim lik resurslarining rang-barangligi hamda 
qurilish uchun qulay uchastkalam ing cheklanganligi bilan ajralib
154

---

turadi. Shu sababdan ham, bu kabi hududlarda aholi punktlarini 
qurishga boMgan shaharsozlik talablari aniq mahaliy sharoitlar bilan 
belgilanadi va mazkur qoMlanmada ko‘rilmaydi.
T a k ro rla s h uchun savollar:
1. O'zbekiston hududi, O'zshaharsozlikLITI instituti tomonidan 
bajarilgan 
landshaft-iqlimiy 
rayonlashtirishga 
ko'ra, 
qanday 
mintaqalarga bo'linadi?
2 . 1-mintaqa tarkibiga qanday hududlar kiradi? Ulaming o'ziga 
xos xususiyatlari nimalardan iborat?
3.2-m intaqa tarkibiga qanday hududlar kiradi? Ularning o'ziga 
xos xususiyatlari nimalardan iborat?
4.3-m intaqa tarkibiga qanday hududlar kiradi? Ulaming o'ziga 
xos xususiyatlari nimalardan iborat?
5. 
1-mintaqada joylashgan qishloq aholi punktlarini rejali tashkil 
etilishining asosiy tipologik prinsipi nimadan iborat?
6 .2-mintaqada joylashgan qishloq aholi punktlarini rejali tashkil 
etilishining asosiy tipologik prinsipi nimadan iborat?
155

---

E=3 m in ta q a I 
I 1 m intaqa 2 
ВЯ m intaqa 3
4.1.1.1-rasm. 0 ‘zbekiston hududining 
shaharsozlik m aq sad larid a land- 
shaftli-iqlim iy rayonlashtirilishining 
sxemasi. ( 0 ‘zsh aharsozlikL IT I)
4.1.1.2-rasm. 0 ‘zbekiston- 
ning 1-m intaqasida joy­
lashgan qishloq aholi 
punktining rejali tashkil 
etilishining ntodeli
О
aholi yashaydigan hudud;
J 5 L ishlab chiqarish hududi;
■Ж ko'kalamzorlashtirish, suv sathi;