Qisqichbaqasimonlar (Crustatsea) kenja tipi sistematikasi, filogeniyasi va ekologiyasi Ergasheva Iroda Olim qizi

Sikloplar (Cyclops) juda mayda (1 mm) qisqichbaqasimonlar. Uzun shoxlanmagan eshkakka o`xshash mo`ylovlari yordamida harakatlanadi. Nafas olish organlari bo`lmaydi. Tana yuzasi orqali nafas oladi.
Siklopning bosh qismida faqat bitta oddiy ko`zchasi bo`lishi ularga bu nomning berilishiga sabab bo`lgan (siklop yunon afsonalarida bir ko`zli maxluq hisoblanadi). Sikloplar chuchuk suvlarda keng tarqalgan va hamma joyda uchraydi. Ular noqulay sharoitda qalin po`stga o`ralib, sistaga aylanadi. Sistasi qurg`oqchilikka, issiq va sovuq ta'siriga juda chidamli bo`ladi. Sistalar muzlagan va uch yil davomida quruq bo`lgan tuproqda ham tirik saqlanib qolishi mumkin. Sikloplar erta bahorda yomg`ir suvlaridan yig`ilgan balchiqlarda va ko`lmak suvlarda tez ko`payadi.
Yuksak qisqichbaqasimonlar (Malacostraca)ning boshi 4, ko`kragi 8, qorin bo`limi 6-7 bo`g`imdan iborat. Bir qancha turlarida boshi ko`krak bilan qo`shilib, bosh ko`krakni hosil qiladi. Oshqozoni chaynovchi va filtrlovchi bo`lmalardan iborat. Hazm bezlari, yuragi, qon tomirlari rivojlangan, ayirish organi voyaga yetgan davrida antennal (yashil) bezlardan iborat. Bu kenja sinfga 14000 ga yaqin tur kiradi. Ulardan tengoyoqlilar (suv xo`tikchasi, zahkashlar), yonlab suzarlar (yonlab suzar), o`noyoqlilardan daryo qisqichbaqasi chuchuk suvlarda; krablar, krevetkalar, omarlar, langustlar dengizlarda keng tarqalgan.
Zahkashlar (Oniscoidea), ya'ni eshakqurtlar quruqlikda yashashga moslashgan qisqichbaqasimonlardir. Ularda nafas olish jarayoni turlicha kechadi. Bir qancha turlari jabralar yordamida nafas oladi. Ularning jabra bo`shlig`ida doimo suv saqlanib turadi. Birmuncha quruq iqlimda yashaydigan zahkashlarning qorinoyoqlari asosida chuqurchalar bor. Bu chuqurchalardan ichki organlarga mayda naychalar tarqalgan. Chuqurchalarga kirgan kislorod shu naychalar orqali organlarga o`tadi. Naychalar tuzilishiga ko`ra traxeyalarga o`xshab ketadi. Shuning uchun ular soxta traxeyalar deb ataladi. Cho`l zahkashlarida bunday soxta traxeya naychalari ancha yirik bo`ladi. Qoraqum cho`llarida yashaydigan zahkashlar 60-100 sm chuqurlikda in quradi. Inda yil davomida deyarli bir xil harorat (+10^o - +25^oS) va namlik saqlanadi.
Qisqichbaqasimonlarning ko`pchiligi va ayniqsa, yiriklari ovlanadi. Ularning tanasi va oyoqlaridagi muskullardan oziq-ovqat uchun konservalar tayyorlanadi. Bir oz mayda qisqichbaqasimonlar esa baliqlar uchun oziq hisoblanadi. Hatto, dengiz va okeanlarning eng yirik sutemizuvchi hayvonlari (kitlar) ham asosan mayda qisqichbaqasimonlar bilan oziqlanadi. Chuchuk suvlarda yashaydigan qisqichbaqasimonlardan yiriklari daryo qisqichbaqasidir. Bular qaynatib pishirilgandan keyin yoki qaynab turgan suvga botirib olingandan keyin yurish oyoqlari muskullarining shirasi shimiladi. Qisqichbaqalar baqalar, baliqlar va shu kabi hayvonlarning o`limtiklarini yeb, suv havzalarini tozalashda muhim ahamiyatga ega. Chuchuk suvlardagi mayda qisqichbaqasimonlardan suv burgasi, ya'ni dafniya, sikloplar baliqlar va, ayniqsa, ularning chavoqlari uchun muhim oziq hisoblanadi. Quritilgan dafniyalar akvarium baliqlariga oziq sifatida sotiladi. Dafniyalar suvdagi bakteriyalar va mayda suv o`tlari bilan oziqlanib, suv havzalarini tozalaydi. Bitta dafniya bir kecha-kunduzda 4,8-40,8 mln bakteriyani yutishi mumkin.
Zahkashlar o`simlik qoldiqlari bilan oziqlanadi. Ular o`simlik qoldiqlarini parchalab, tuproqni chirindi moddalarga boyitadi. Zahkashlar in qazish bilan tuproqni yumshatib, g`ovak qiladi; tuproq qatlamlarini aralashtiradi. Zahkashlar qayta ishlagan tuproqlar suvni yaxshi o`tkazadi.