Qobiliyatlar haqida tushuncha Umumiy va maxsus qobiliyatlar Qobiliyat turlari

L.S.Vigotskiy bu usulni tanqid qilib, o`zining kelajak taraqqiyot zonasini belgilash "metodi" deb ataladigan usulini taklif qildi. Qobiliyatlar odamning faoliyatidan tashqarida mavjud bo`lmaydi. Qobiliyatlarning tarkib topishi esa ta`lim-tarbiya jarayonida bolaning yutuqlari tezligida namoyon bo`ladi
Odam egallaydigan faoliyat uning xususiyatlariga yuksak talablar qo`yadi. Bu talablarni qandaydir bitta sifat taraqqiyotining juda yuksak darajasida bo`lsa ham qondira olmaydi. Qobiliyatlar murakkab tuzilishga ega bo`lgan psixik sifatlar yig`indisidan iboratdir. Qobiliyatlar tarkibi aniq faoliyat talabi bilan belgilanadi va har turdagi faoliyatlar uchun turlicha bo`ladi. Masalan, matematik qobiliyat, adabiy qobiliyat, pedagogik, musiqaviy, ixtirochilik va shifokorlik qobiliyatlari tuzilishi maxsus tarkibga ega. Aniq qobiliyatlar tarkibini tashkil qiluvchi shaxsning xislatlari orasida ayrimlari yetakchi o`rinni egallasa, ayrimlari yordamchilik rolini egallaydi. Masalan, pedagogik qobiliyatlar tarkibida yetakchi sifat pedagogik takt, kuzatuvchanlik, bolalarni sevish, ularga nisbatan yuksak talabchanlik, bilimlarni berishga ehtiyoj, yordamchi tarzda tashkilotchilik qobiliyati hisoblanadi. Har turli qobiliyatlarda bir emas, balki bir necha turdagi faoliyat turlari talablariga javob beradigan birmuncha umumiy sifatlarni ajratishimiz mumkin, bundan tashqari, mazkur faoliyatni bir muncha torroq doirasi uchun javob beruvchi maxsus sifatlarni ajratishimiz mumkin. Bu narsa ularda har tomonlama qobiliyatlar borligi, har turli kasblar, mashg`ulotlarning keng sohalariga doir umumiy qobiliyatlar borligi haqida gapirish imkonini beradi. Bu ikkinchi signallar tizimi haqidagi ta`limot bilan bog`liqdir.
Shaxs egallashi shart hisoblangan faoliyat, u hoh ta`lim, hoh mehnat, hoh o`yin, hoh sport bo`lishidan qat`i nazar uning bilish jarayonlariga, aqliy xislatlariga, hissiy-irodaviy jabhalariga, sensomotor sohasiga, xarakterologik xususiyatlariga muayyaan talablar qo`yadi va ularning hamkorligidagi sa`i-harakati tufayli muvaffaqiyatlarga erishiladi. Psixologik ma`lumotlarga qaraganda, insondagi yuksak ko`rsatkichga erishgan sifat qanchalik ustuvorlikka ega bo`lmasin, u talablarni qondirish imkoniyatiga ega bo`lmaydi. Ayrim hollarda alohida namoyon bo`lgan psixik xususiyat (xislat) faoliyatning yuksak mahsuldorligi va samaradorligini ta`minlash qurbiga ega, u qobiliyatlarni uddalay oladigan imkoniyat bilan bab-baravar kuch-quvvat tariqasida vujudga keladi, degan faraz o`zini oqlamaydi. Shuning uchun qobiliyatlar murakkab tuzilishga ega bo`lgan psixik sifatlar (xislatlar) majmuasidir deyish juda o`rinlidir.
Qobiliyatlar sifatida ro`yobga chiqadigan psixik xislatlar majmuasining tuzilishi yaqqol va alohida faoliyat talabi bilan belgilanganlik tufayli har qaysi turdagi faoliyatlar uchun o`ziga xos tarzda qo`yilishi aynan haqiqatdir. Buning uchun ayrim misollarni tahlil qilib o`tamiz.
1) Matematik qobiliyat matematik materiallarni umumlashtirish, mulohaza yuritish jarayonini qisqartirish, matematik ish amallarini kamaytirish, masalani idrok qilish bilan natijasi o`rtasida aloqa o`rnatish, to`g`ri va teskari fikr yuritishdagi yengillik, unumlilik, masala yechishda fikr yuritishni epchilligi kabilar.