Qoshanov A’bdikerim

Wo’zinizdi 
sinan’ ! 
Sak massagetler-bul….. 

---

46 
21-su’wret . Massagetler 
Massagetler A’miwdaryanin’ jag’alawlarindag’i jerlerden baslap tap
Sirda’ryag’a shekemgi araliqlarda sahralarda jasag’an. Sirdaryanin’ shig’isi
ha’m arqa shig’isi saklardin’ ma’kani bolg’an.
B.e.sh. VI-V a’sirlerde ahamoniylik jaziwlarda saklardin’ u’sh qa’wim
birlespeleri bolg’anli atalip wo’tiledi: Saka-tigraxawda, Saka-tiya-tara-darayya, 
Saka-xawmavaraka. 
Joqarida aytilg'an iri qa'wimlerden basqa a'yyemgi dereklerdin' ishinde 
skifler, saklar ha'm massagetler dep yesaplaniip ju'rgen ko'plegen qa'wimlerdin' 
atlari’ belgili. WortaAziyanin' diyqanshiliq jerlerinde (oazisinde) xorezmliler, 
baktriyalilar, sogdiyanalilar ha'm parfiyanlar jasag'an. Al wolar jasag'an 
rayonlardin' a'tiraplarinda daylar, parnalar, apasiyaklar, derbikler, toxarlar, assiyler 
ha'm awgasiyler ma'kan yetken. 
Ilimpazlardin' boljawlari boyinsha Saka-tiya-tara-darayya, —«Da'ryanin' 
yamasa ten'izdin' arg'i jag'indag'i saklar» ha'm basqa da joqarida ati atalg'an 
qa'wimlerdin' qaraqalpaqlardin' ata-tegine qatnasi bar. A'sirese apasiakiar 
qaraqalpaq xalqinin' qa'liplesiwindegi a'yyemgi quram bolekleri (komponentler) 
bolg'an.
A'yyemgi 
Xorezm ma’mleketinin’ siyasiy, ma’deniy tariyxi 
Qaraqalpaqlardin’ aymag’inda jasag’an qawimler menen baylanisli bolg’an. 
Wolar Aral boyindag’i saklardin’ Balandi, Shirik-rabat ha’m Babish mulla 
yesteliklerinin’ ma’deniy qatlamlarinan tabilg’an. 
Salistirin’!
Yeslep 
qali’n
Aral boyindag’i saklari’n’ yesteliklerinin’- 
 Balandi, Shirik-rabat ha’m Babish mulla

---

47 
Xorezm ma’mleketi arqa batis ha’m Sariqamis boylarinda jasag’an sak-
massagetler jasag’an shegaralarda xumbiz peshler salip wolardin’ wo’nerment
buyimlarina bolg’an talabin qanaatlandirip wotiradi. Ko’shpeli sharwashiliq
penen shug’llang’an sak-massagetlerdin’ shegarasinda, Aybu’yir, Dawkesken,
Aqshako’l ha’m Aqsha Gelin degen qalalar salinadi. Bul qalalar, siyasiy,
ekonomikaliq ha’m ma’deniy sawda worayarina aylanadi. Ko’shpeli saklar
mal wo’nimlerin Xorezmlilerdin’ wo’nerment buyimlarina almastirip wotiradi. 
B.e.sh. VI-V-a'sirlerdin' sheginde Xorezmnin' batis shetshebirlerinde ko'shpeli 
ha'm yari’m-ko'shpeli qa'wimler ken' en jayi’p qoni’slasti’. A'miwda'ryani’n’ 
Sariqami’s deltasi’ boyi’nan sag'a alg'an tarmaqlari’ni’n’' aralari’nda kompleksli 
sharwashiliq-diyqanshi’li’q xojalig'i’n ju'rgizgen yari’m ko'shpeli qa'wimler 
boldi.U'stirt jazi’qli’g'i’nda qi’si’-jazi’ ko'ship-qoni’p ju'rgen sharwalar jasag'an. 
Bul qa'wimlerdin' etnikali’q qurami’ ha'r qiyli’ edi. U'stirtke qon'si’las
amaqlardi’n' xali’qlari’ da U'stirt jaylawlari’nan ken' paydalani’p oti’rg'an. Sol 
da'wirde Tu'slik Ural boylari’ aralig'inda ji’l dawami’nda ko'ship-qoni’p jasag'an 
sarmatlar da U'stirtke mal jayi’p paydalang'an. Ko'shpeliler ba'ha'rde o'z mallari’n 
U'stirtke bag'i’p, jaylawlardag'i’ ot-sho'pler ko'geri’p shig'ip jetiliskennen keyin 
arqag'a o'z ma'kanlarina qaytip ko'shetug'in bolg'an.i Olar jazi menen Ural 
jazi’qli’g’i’ jani’ndag'i’ jaylawlardi’ paydalani’p, qi’sqa qaray ja'ne 
U'stirtke ko'ship keli’p ju'rgen. Olar ba'rha'ma Kangyuy da'wirindegi 
Xorezmnin' shegaralari’na jaqi’n jerlerde jasaytug'i’n bolg'an. Bul da'wirde 
Xorezmnin' u'lken Aybu'yirqala uqsag'an shegaradag'i qalalarinda sahra 
qa'wimleri menen zat almasi’w joli’ arqali’ sawda ju'rgizilgen. Sawda waqti’nda 
Xorezmnin' otiriqshi xalqi diyqanshi’li’g'i’ni’n' ha'm o'nermentshilik o'ndirisinin' 
o'nimleri ko'shpeli xali’qlardin' o'nimleri menen almastiri’lg'an. 
B.e.sh. II-a'sirde Aral a'tirapinin' ko'shpeli qa'wimlerinin' a'dewir bo'legi 
tu'slikke qaray g'alaba lu'rde ko'ship-qoni’p jili’sqan ha'm Grek-Baktriyani 
qiyratiwg'a qatnasqan. 
Xorezmliler bizin' eramizg'a shekemgi IV a'sirlerge shekem-aq diyqanshiliq 
yetiw usillarin bilgen yedi. Wolar diyqanshiliqti qoldan suwg'ariw tiykarinda 
ju'rgizdi. Suwg'anw ushin kanallar qazdi. U'lken da'ryalardan sag'a alg'an a'yyemgi 
kanallardi aniqlag'an ha’m wolar ha'zirgi ku'nge shekem saqlang'an. 
A’yyemgi grek tarixshilari Geradot ha’m Strabonlar wo’z shig’armalrinda
shig'armalarinda xorezmliler, sonday-aq sogdiyanalilar tari ha'm gu'nji yekken, 
dep jazg'an. Ja'ne de wolar xorezmlilerdin' da'nli yeginlerinin' yegislik jerleri
ha'm ju'zim bag'larinin' bolg'anlig'in aytip wo'tken. Xorezmlilerdin' da'nli 
wo'simliklerdin' basqa da tu'rlerin wo'sirgenligine gu'man tuwdiriwg'a bolmaydi. 
Ko'shpeli xaliqlar bolg'an saklar ha'm massagetlerdin' xojaliq turmisinin' 
da'rejesi xorezmlilerge, baktriyalilarg'a qarag'anda bir qansha to'men bolg'an. 
Saklar ha'm massagetler sharwalar bolg'an. Al, massagetlerdin' аn’shiliq ha'm 
baliqshiliq penen shug'illang'an toparlarinin' turmis da'rejesi sharwalardan da 
to'menlew bolg'an. Sak ha'm massagetlerdin' qollarinda iri qara mallardin' ha'm 
mayda mallardin' bolg'anlig'i ma'lim. Wolardin' wo'rislerinde tu'yelerdin', 
jilqilardin', qara mallardin', qoylardin' u'lken-u'lken padalari bolg'an. Wolar mal 
terilerinen shatirlar, yetikler, malaqaylar, kiyim-kenshekler tigip shig'arg'an. 

---

48 
Sonday-aq da'ryadan ju'zip wo'tiw ushin qollanilatug'in mes-qaltalar tikkem Qoy 
ju'nlerin iyirip jip qilg'an ha'm wo'rmek toqig'an. Asirag'an mallarinin' go'shin jep, 
su'tin ishken. Wo'zlerinin' wo'ndirip shig'arg'an zatlarin ha'm mallarin 
xorezmlilerge, baktriyalilarg'a, sogdiyanalilarg'a satip, wolar menen sawda 
qatnasiqlarin ju'rgizip wotirg'an. 
Qalalardin' ko'lemi awilliq ma'kan-jurtlardan u'lken bolg'an. Qalalarg'a jaqsi 
bekinisler saling'an ha'm diywallar menen qorshalg'an. Sonday-aq, qalalardin' 
bekkem yeki da'rwazasi ha'm da'rwazalarinda saltanatli minaralar bolg'an. 
Aral boyi saklari Iran axamoniyleri, Baktriya, Xorezm, Qitaylardin’ Chjou 
ha’m Xan imperiyalari d’wirindegi ko’rkem wo’nerler menen tanis bolg’an. B.e.sh. 
VIII a’sirden baslap saklar arasinda haywanatlardi ko’rkem wo’nerdin’ tu’rlerinde 
ken’ paydalanadi. Ko’p g’ana buyim zatlarda qoshqar, tu’ye, jolbaris ha’m siyaqli 
ja’niwarlar ko’rinisleri salinadi. Wolarda haywanlardin’ bir-biri menen ayqasip 
ati’rg’an ko’rinisleri sa’wlelengen. Saklar altin, gu’mis ha’m bronza metallardan 
bezeniw zatlarin ko’p isleydi. Wolarda basqa xaliqlar siyaqli ta’biyat qubilislarina 
ku’nge, gu’ldirmamag’a, nayzag’ayg’a, samalg’a ha’m ku’shli dawillarg’a siyinip 
ha’m wolardi ka’ramatli dep isengen. Bul ta’biyiy qubilislar wolarg’a qudayday 
bolip ko’ringen. Saklardin’ tu’siniginshe, qudaylar adamlarg’a qanatli at tulparlar, 
quslar ha’m basqa haywanlar tu’rinde ko’rinedi dep woylag’an. Bul obrazlar 
awizeki a’psanalarda ken’ worin alg’an. Qaraqalpaqlardin’ tulpar atlar haqqinda 
―Alpamis‖ ha’m ―Qoblan‖ da’stanlarinda ushirasadi. Saklardin’ zergerlik ko’rkem 
wo’ner u’lgileri sirg’a, bronzadan islengen ju’zik, qural-jaraqlar, haywanat 
su’wretleri menen bezelgen buyimlar Tegisken, Uyg’araq ha’m Isiq qa’birlerinen 
tabildi. Sonday-aq sak qa’birlerinen wolardin’ sopaq bas kiyimlerinde tulparlardin’ 
su’wretleri salinadi. Uliwma alg’anda sak-massagetlerdin’ du’nyani an’lap 
tu’siniwindegi haqiyqiy ko’rinisi wolardin’ a’psanalarinda, ko’rkem wo’nerinde 
sa’wleleniwi wolardin’ ma’deniyatina qa’lipleskenin da’liylleydi.