Qoshanov A’bdikerim

Salistirin’!

---

50 
 
22- su’wret. Ulli’ jiper joli’ 
‖Ulli jipek‖ joli’ so’zi’n birinshi ret XIX a'sirdin' 70-ji’llari’nda nemis
ali’mi’ N. Rixtgofen o’zinin’ ‖Qi’tay‖ atli’ ki’tabi’nda usi’lay tilge ladi’.
` 
"Jipek joli’" Qi’taydin' a'yyemgi worayi’ Sian qalasi’nan baslani’p, 
Lanshjow arqali’ Dunxuwang'a kelgen. Dunxuwang'a kelgende jol yekige 
ayri’lg'an. Jipek joli’ni’n' tu'slik-bati’s tarmag'i’ Takla-Makan sahrasi’ arqali’ 
Xotang'a barg'an. Jol wonnan arman wo'tip Yerkentke kelgen. Pamir tawi’ni’n' 
ji’ralari’ndag'i’ wo'tkeller arqali’ Vaxong'a barg'an, jol wonnan arman wo'tip 
Baktriyani’n' bas qalasi’ Zariaspke (Balx qalasi’na) kelgen. Balxta jol ja'ne 
ayi’ri’lg'an. Woni’n' bati’s tarmag'i’ Marvqa, tu'slik tarmag'i’ Hindstang'a, arqa 
tarmag'i’ Termiz arqali’ Darband, Nawtak, Samarqand qalalari’na qarap ketken. 
Jipek joli’ni’n' gu'rlep, ku'shli rawajlang'an da'wiri Worta a'sirlerde bolg'an.
Ulli’ jipek joli’nda tiykarg’i’ tovar jipek bolg’an. Onin’ eni’ 0 ,5 metr,
uzi’nli’g’i’ 9 metr bolg’an. Bunnan basqa Qi’taydan forfor, keramikali’q
i’di’slar, alti’n, temir, gu’rish ha’m basqada zatlardi’ jetkerip bergen. 
Hindistan alti’n, gu’mi’s, gilemler ha’m qi’mbat bahali’ zatlar menen
sawda islegen. Persiya ha’m aldi’n’g’i’ Aziya elleri qural-jaraq, gilemler ha’m
aldi’g’i’ Aziya elleri qural-jaraq, gilemler ha’r qi’yli’ i’di’slar, qi’mbat
bahali’ taslar menen sawda ilerin alip barg’an. Orta Aziyadan gezlemeler,
gilemler, atlar, miyweler, vino, Samarakand qag’azdi si’rtqi’ sawdag’a
jibergen. A’sirese Qi’tayda Orta Aziya zatlari’ ju’da’ qi’mbat bahalang’an. 
Ulli’ jiper joli boyi’nda 25-30 km qashi’qli’qta ka’rwan saraylari’ jaylasqan.
Bul jerde sawdagerler ha’m xi’zi’metkerler ushi’n barli’q qo;ayli’li’qlar
jarati’lg’an. Ji’pekten basqa bati’s jerlerde qural-jaraqlarg’a talap joqari’
boldi’. Tyan-Shan ha’m Pamir tawlari’ arqali o’tetug’i’n jollardi’ qadag’alaw

---

51 
qi’taylayli’lardi’n’ qol asti’nda boldi’. Ulli jipek joli’ndag’ baylani’slar I-II 
a’si’rlerde joqari’ darejege jetti. Parfiya Qi’ay jipeklerin sati’p ala baslaydi’. 
Parfiyali’jardan jipek joli haqqi’nda rimlikler xabardar boldi’. Tariyxshi’ Flor
jazi’p qaldi’ri’wi’ byi’nsha rimliler ko’rgen birinshi jipek Parfiyali’lardi’n’
alti’nnan toqi’lg’an bayrag’i’ bodi’. Evropag’a jipekti Parfiyali’lar jetkerip
berip og’ada ko’p payda ali’p oti’rg’an. III-VI a’sirlerde sawda joli’ boyi’nsha
bubba dininin’ ruyxaniyleri Qi’taydan Hindistang’a barg’an ha’m keyinge
qaytqan. Ulli’ jiper joli’ni’n’ xaliq –arali’q a’himiyetinin’ o’siwi VII-X a’sirler
menen baylani’sli’. Usi waqi’tlari’ Qitay Vizantiya ha’m Arablar menen
baylani’si’ ornati’ladi’.
Orta aziya xali’qlari’n qorshag’an ulkeler menen sawda baylani’slari’
b.e.sh. III-II mi’n’ ji’lli’qqa bari’p taqaladi’. Sawda baylani’slari’ni’n’ payda
boli’w’i’na Orta Aziya, Badaxshan ha’m Xotan jerleri’nde lazurut, nefrit
ha’m basqa da qi’mbat bahali’ taslardi’n’ qayta isleniwi qolayli’
mumkinshilikler jarati’p berdi. Hindistan ha’m Qi’taydan jiper gezlemekeri
menen birge, paxta gezlemeleri Ulli’ jipek joli’ boyi’nsha tek tovarlar g’ana
emes, soni’n’ menen birge paxta tuxi’mlari’ da si’rtqia shi’gari’lg’an Usi’g’an
baylani’sli’ Buxara, Samarkandttan baslap Tashkent, Fergana alabi’na shekem
paxta yegilgen. Bunda paxta tuqi’mlari’ Hi’ndi’stan, Irannan ali’p keingenligi
belgili. Soni’n’ menen berge Yaponiya ha’m Qi’taydan Ulli jiper joli
boyi’nsha Yaponya ha’m Qi’tayda ju’da’ ken’ tarqalg’an o’nim gu’rish
penen sawda isleri ali’p barg’an. Gu’rish Samarkand, Buxara, sonday-aq
Hindi’stang’a shekemgi ellerge ali’p bari’lg’an. Jipek joli’ni’n’ o’mir su’riw’i
ha’r qi’yli’ ellerdi’n’ sawda tu’rmi’si’nda o’zgerisler ki’rgizdi. Jipek joli
boyinda u’lken qalalr payda boldi’ ha’m olar ka’rwan jolg’a xi’zi’met etti. 
Ka’rwan jol oz’ da’wirinin’ uliwmainsaniyli’q ni’zamlari’ menen birge, 
o’zinin’ ni’zam dastu’rlerin payda etti ha’m solarg’a a’mel etti. 
Arqa-bati’s jiper joli’ tek bir ekonomikali’q a’himiyetke iye boli’p
qoymastan, soni’n’ menen birge sol da’wirde diniy ma’deniy, jetiskenliklerin
taratiwshi’ eller arali’q diplomatiyali’q baylani’slardi ta’miynlewshi jol
xi’zi’metlerin anqarg’an. Mi’sali’ ushi’n Xindistanni’n’ budda dini usi’ jol
arqali’ Qi’tayg’a Orta Aziya arqali kirip kelgen ha’m Qi’tayda ken’nen
taraladi’. Sonday-aq Qitay jipekleri arzan bahada Sogd sawdagerleri arqali’ Orta
Aziyag’a kirip barg’an. A’sirese Samarkand qalasi’ni’n’ xalqi’-a’yyemgi
sogdlar xali’q arali’q sawdada sheberlikti u’yrengen. Sawdagerler xali’q
arasi’nda yen’ abroyli, hu,rmetli adamlar yesaplang’an. Olar bir eldegi joq
tovarlardi ekinshi elge jetkerip beriwshi ha’m sonnan payda ali’wshi’
ja’miyettin’ bay qatlamlari esaplanbag’an. Sawdagerler sol dawirdin’ uzaq
saparlarg’a u’lken sawda ka’rwani menen baratug’i’n sawdager elshilikler, ilim
taratiwshilar, jan’a jerlerge aldi’n’g’i’ xojali’qqa tiyisli oylap tabi’lg’an
jan’ali’qlardi’ ali’p bari’wshi’ abroyli’ adamlar edi’. Ma’mleket basshi’lari
olardi qandayda bir el haqqi’nda mag’liwmatlardi’ biliwde paydalang’an. 
Mi’sali’ ushi’n o’zge eldi’n’ u’rip- a’detleri, kush-qudireti, aymaqli’q
jaylasi’wi, ta’biyati ha’m ma’mleketlik basqari’w sustemasi’n haqqi’ndag’I’

---

52 
mag’li’wmatlar. Ma’mleket basshi’lari usi’ mag’li’wmatlarg’a qarap oz si’rtqi’
siyasati’n jobalasti’rg’an. Bunday ulken ha’m zaru’riy isler mine usi’ sawda
ka’rwan jollari’ sebepli iske asatug’i’n bolg’an.