Qoshanov A’bdikerim

24-su’wret. Grek-Baktrya ma’mleketine qarasli bolmag’an Xorezm 
B.e.sh III-asir Wortalari’nda uzaq dawam etken azatli’q gu’resleri nen
keyin Worta aziya Walayatlari’ Selevkiyler u’stemliginen azat boladi’. 
B.e.sh. II-a'sirdin’20 ji’llari’ Worayli’q Aziyadan ji’li’sqan ko'shpeli 
qa'wimler Parfiya ha’m Grek - Baktrya patshali’qlari’ni’n’ o’mir su’ruwine
qa’wip tuwg’i’zdi’. Qi’tay tariyxshi’si’ Sim Tsyanni’n’ jazi’wi’na
qarag’anda. B.e.sh. I-a’si’rdi’n’ 70 -ji’llari’ Worta Aziyadag’i’ jaylaw jerler
ushi’n gureste gun qa’wimlerinen jen’ilgen yeshjiy qa’wimleri bati’sqa
ji’li’sadi’ ha’m Davan Fergana) arqali’ o’tip Baktryani’ o’zi’ne qaratadi’. 
Grek tariyxshi’lari’ni’ mag’li’wmatlari’na qarag’anda bul gu’reste Si’rdarya
alabi’ndag’i’ Aral boyi’ sak qa’wi’mleride qatnasadi’. B.e.sh. II a’si’rdegi
yeshjiyler menen Si’rdarya boyi’ni’dag’i’ saklardi’n’ bir bo’limi Aral
a’tirapi boylap jaylasadi’. Na’tiyjede sak-massaget qa’wimlerinin’ ma’ka’n
jaylari’ bolg’an. Shirik-rabad ha’m Babish molla qalalari’ qarabaxanalarg’a
aylanadi’.
Bul da'wirde Sirda'ryanin' worta ag'i’si’ndag'i’ ko'shpeli qa'wi’mler 
birlespesinin' ku'sheyiwi ko'zge tu'sti. Jazba dereklerde wolar «Kangyuy» dep 
ataldi. Wolar Aral a'tirapi xaliqlari’ni’n' tari’yxi’nda u'lken rol woynadi’. Bir 
qatar woti’ri’qshi’ diyqanshi’li’q wa'layatlari’, soni’n’ ishinde Sogdiyana ha'm 
Xorezm woni’n' qurami’na kirdi.

---

54 
Qaraqalpaqstanni’n’ Aral a’lirapi xaliqlarini’n’ tariyxinda Xorezm 
ma’mleketinin’ rawajlang’an da’wiri bul b.e. shekemgi IV-a’sirden, b.e. sh. 1-
a’sir araligmdagi’ da'wir boli’p yesaplanadi’. Bul ’ da’wir tariyxi’ Kangyuy 
menen baylamsli bolg'an. Kangyuy – bul Sirda’xyai’n’ orta ag'isindag’i’
ko’shpel i ha’m yari’m ko'shpeli tu’rkiy qa’wimlerdin’ u’lken birlespesinin’ 
atamasi’nan kelip shiqqan ma’miekettin’ ati. Ilimpazlardi’n’ boljawi boyinsha
qaraqalpaqlardin’ qan’li ruwi’ sol Kangyuy ma’mleketinen qalg’an topar ha'm ol 
elege shekem o’zinin’ da’slepki atamasi’n saqlap kiyatirg’an qa’wim bolip 
esaplanadi. Sol da’wirde Sirda’ryani’n’ orta ag’i’si’ni’n’ ati da Kanga da’ryasi 
dep atalg'an. Qan’li ma’mleketinin' ku’sheygen da’wirinde a’yyemgi Xorezm
usi Qan’li birlespesinin' quramina kirgen. Xorezm anag’urli’m rawajlang’an 
wa’layat sipatinda Qan li’ awqami’nda belgili rol atqarg’an. Qan’li’
da'wirindegi Xorezmde o’zine ta’n bolg’an, ayri’qsha ko’zge tu’sip turatug’in, 
o’zgeshe ma’deniyat rawajlang’an. Xorezmnin’ bul da’wirdegi ma deniyati, onin’ 
a’tirapindag’i’ sahra qa'wimlerinin' ma’deniyati’ menen og'ada ken’ tu’rde 
baylani’sli’ bolg’an. A1 Orta Aziyanin’ basqa otiri’qshi’ diyqanshiliq
wa’layatlannin’ ma’deniyati’ menen tek azli’-kem da’rejede g’ana baylansqanlig’i 
ko’zge tu’sedi. 
Qan’li’ da’wirindegi Xorezmnin’ rawajlaniwina, onin' qan’li’ da’wirine 
shekemgi o’zinshe rawajlaniwi’ni’n’ bari’sinda-aq tiykar saling’an edi. 
On’ jag’aliqtag’i Xorezmnin’ suwg’ari’w sistemalari’ tu’p-tiykari’nan qayta 
quri’ldi’. Bul jerde yele a’yyemgi da’wirde-aq qurlg’an u’lken to’rt
suwg’arr’w tarmag’i bolg’an. Wolar a’yyemgi Kelteminar, Qi’rqqi’z, a’yyemgi 
Gawxar kanali, Tashqirman sistemalari’ edi. Olar a’yyemgi U ’lken Xorezm 
da’wirinde qalay aqqan bolsa tap sol bag’darda aqqan.
Bul kanallar Aqshada’ryani’n’ tu’slik deltasni’n’ anag’urli’m u’lken 
a’yyemgi tarmaqlari’ menen qatarlasi’p aqqan. Bas kanallardi’n’ sag’asinda
ha’m ayag’nda mi’qli’ bekinisleri bar qalalar, qalag’a uqsag’an qoni’slar ha’m 
kishi qorg’anlar sali’ng’an. Kanallardin’ boylari’nda ko’p sanli’ suwdi’ retlestirip 
bo’listiriwshi ha’m suw ag’i’zi’wshi’ tarmaqlar quri’lg’an. Suwg’ari’wg’a
i’qshamlasti’ri’l’ip jobalasti’ri’lg’an a’yyemgi ati’zli’qlardi’n’, awi’llardi’n’
qalg’an ori’nlari’ elege shekem saqlang’an. Qan’li da’wirinde buri’ng’I’ enli, 
biraq sayiz kanallardin’ orni’na endi anag’urlim ensiz, biraq teren’ kanallar
payda boldi. Olar A’miwda’ryanin’ o’zinen tikkeley sag’a aldi. Bul da’wirde
suwg’ari’w isin ha’m qurli’slari’n ju’rgiziwdin’ anag’urlim bay ta’jiriybelerin