Qoshanov A’bdikerim

36-su’wret. Gu’lali’ idi’slar xumlar ha’m qural jaraqlar. 
U’lkemiz aymag’i’ndag’ qalalarda I-IV a’sirlerde toqmashi’li’q rawajlanadi’. 
Jampi’q qala, Qoy qirilg’an qala, Aybu’r qala, To’k qala ha’m
Mizdaxkanlardi’n’ ma’deniy qatlami’’nan tabi’lg’anu’rshi’qti’n’ basi’, paxtadan
toqi’lg’an gezleme tawarlardi’n’ bo’lerleri buni’ tasti’yi’qlaydi’. 
Bul dawirde qala bazarlarda zat almasi’w menen birge ten’ge pullardan da
paydalana baslaydi’. Aral boyi’ qalalari’ arqali’ xali’q- arali’q ‖Ulli’ jipek
joli’‖ni’n’ tarmaqlari’ o’tken. Topi’raq qala, Xiywa ha’m Gawir qalalardan
tabi’lg’an shi’g’i’s yellerinen a’kelingen jipek gezlemenin’ tabi’lg’an bo’lekleri
buni’n’ dalili bola aladi’. I-IV a’sirlerde Aral boyi’ xali’qlari’ Hindistan, 
Qi’tay, Iran, Kavkaz ha’m Kushan patshali’qlari’ menen sawda baylani’slari’n
wornatqan. A’sirese Si’rdarya alabi’ndag’i’ ha’m U’stirt jag’alari’ndag’i’
ko’shpeli sharwa qa’wimleri menen o’nermentshilik, awi’l xojali’q o’nimlerine
mal sharwashi’li’q o’nimlerin almasti’ri’p sawda jasap woti’rg’an. 
Xaliqti’n’ jasaw turmi’si’nda atalar basqarg’an u’ken shan’araqtan
quralg’an. U’ken atalar basqarg’an shan’araqtan kishkene shan’araq bo’linip
shi’g’i’i’n dawam etken.Iri jer iyeleri ha’m diyxan aristokratlar ’z shag’araq
agzalari menen eki, u’sh etajli’ biyik ha’wli qorg’anlarda jasag’an. Bul
shan’araqlar qullar miynetinen paydalang’an, olardi’n’ shan’araq ag’zalarinin’
har birinde qullar bolg’an. I-IV a’sirlerde tiyisli shan’araq haqqi’ndag’I’
mag’li’wmatlar Topi’raq qaladan tabi’g’an arxiv derekleri jatadi’. Xojali’q
xu’jjetleri taxtag’a ha’mterige jazi’lg’an. Bul hu’jjetlerde u’yler ha’m yerkek
adamlar sani jazi’lg’an. Topi’raq qala hu’jjetlerin woqi’g’anda II-II asirlerde

---

74 
Xorezmde ulken shan’araqlar ‖Vut ‖ (u’y, shan’araq) dep atalg’an. Ha’r bir
jeke u’ken shan’ara ‖vut‖ 20-40 yerkek adamlardan ibarat boli’p bunday
shan’araqlar 10-15 o’jireden ibarat jaylarg’a iye oldi’. Awi’llq jerlarde.
A’sirese Ayaz qala ha’m Janbas qala do’geregindegi ma’kanlarda ayi’ri’m
u’ylerdi’n’ maydani’ 675-970 kv. M boli’p ha’m onda shama menen 20-40
adam jasag’an. Uli’wma, I-IV a’sirlerde Aral boylari’nda shan’araqlardi’n’
qurami’, sani’ turaqli’ bolmag’an, yag’ni’y u’ken iri shan’araqlardan ibarat
ja’miyettin’ o’zgerip turg’ani’n ha’m geyde olardan mayda shan’araqlar
bo’linip shi’g’i’p turg’ani’n bayqaym’z. 
Ahamaniylerdin’ taslarg’a woyi’p islengen su’wretlerinde xorezmliler, saklar
nag’I’slar yamasa teri menen jiyeklengen uzi’n ha’m jumsaq ayaq kiyinde
berilgen. Basi’nda qulaqshi’n ta’rizli alqi’mi’nan ilingen sopaq ushli’ toppi’si
bolg’an. I-IV a’sirlerge tiyisli yerkeklerdin’ usi’nday kiyim –kenshegi, Topi’raq
qala ha’m Sultanuays taw etegindegi su’wretlerinde ha’m mu’sinlerinde
berilgen. Tabilg’an mu’sinlerge qarag’anda hayal-qi’zlar bir tutas uzi’n,
geyde beli buwi’lg’an ko’ylek, iynine jegde ken’ oramal jami’li’p, ayaqlari’na
jumsaq yetik ha’m basi’na biyik malaqay kiygenin bilemiz. Geyde basi’n
worag’an, ha’m dizbe monshaqlar, ju’zik bilezikler, sirg’alar ha’m basqada
bezeniw zatlari’ menen bezengen.
S.P.Tolstov a’yyemgi Xorezm ha’m saklardi’n’ a’skeriy qural jaraqlari’
haqqi’nda jazg’an. Gerodotti’n’ mag’li’wmati’ boyi’nsha, (b.e.sh. V asir)
ahamaniy a’skerlerinde xi’zi’met yetken xorezmliler ha’m sakler sawashlarda
yerkik ko’rsetken. Olar qi’sqa nayza, qi’li’sh, ha’m izaqqa ati’latug’i’n woq
jay menen qurallang’an. Bul dawirde ele quramali’ woq jay eel ken’
taralmag’an. Arxeologiyali’q tabi’lmalarda kelte qi’li’sh, awi’r uzi’n qi’li’sh,
sawit kiygen, uzi’n nayza, domalaq top(yadro) qurallari’nan uri’slsrda
paydalang’an. Uri’sta basli’ soqqi’ beriwshi ku’sh atli’ a’skerler bolg’an.