Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

 
O‘ZBEK TILSHUNOSLIGINING YUZAGA KELISHI VA 
YUKSALUV BOSQICHLARI 
Turklarning o‘qimishli kishilari o‘z tillarining tarixiga, 
uning qonuniyatlarini o‘rganish, sirlarini bilishga burundan 
qiziqib keladilar. Bu istak va urunishlar turkiy tilshunoslikning 
fan sifatida yuzaga keluviga turtki bo‘ldi. Eski chog‘lardayoq 
tilni tadqiq etishning metodologik asoslari ishlab chiqilgan. Har 
bir davrning o‘ziga xos usullari, metodologik asoslari bor. 
O‘zbek tilini o‘rganish va o‘qitishning hozirgi metodlari 
XX asrning 30- yillarida shakllandi. O‘zbek tilshunosligining 
yangi, zamonaviy metod va usullari G‘arb, xususan, rus 
tilshunosligi ta’sirida yuzaga kelgan. Bunga qadar turkiy tillar, 
jumladan, o‘zbek tili sharq, xususan, arab tilshunosligi etkisida 
yuzaga kelgan metod va usullarda o‘rganilar, maorif ishlarida 
ayni prinsiplar asosida o‘qitilar edi.
Tadqiq etish metodologiyasiga ko‘ra turkiy, jumladan, 
o‘zbek tilshunosligi tarixini uch bosqichga ajratish mumkin: 1. 
Eng eski davr turk tilshunosligi. 2. Arab tilshunosligi ta’sirida 
yuzaga kelgan turkiy tilshunoslik. 3. Hozirgi o‘zbek 
tilshunosligi. 
Eng eski davr (ko‘k turk va uyg‘ur xoqonliqlari davri) turk
tilshunosligi
(bu VI–X yuzyilliklarni qamraydi). Ko‘k turk va 
qadimgi uyg‘ur xoqonliqlari davridan grammatik asar 
uzindilari, alifbolar va lug‘at parchalarigina qolgan. Lekin 
tilshunoslikka bag‘ishlangan maxsus yirik asarlar saqlangan 

---

70
emas. Shunga qaramay, o‘sha kezlar tilshunoslik bilimlari 
yuqori darajada bo‘lganidan darak beruvchi belgilar bor. 
Jumladan, turkiy yozuvlar o‘sha davr tilshunosligining 
darajasini belgilovchi omillardan biridir. Turklar o‘sha kezlar 
bir emas, bir qancha takomillashgan fonetik yozuvlardan 
foydalangan. Shulardan biri ko‘k turk alifbosi. E’tiborlisi, ko‘k 
turk yozuvi ibtidoiy qarashlar, sodda lisoniy bilimlar asosida 
yaratilgan emas. U turkiy xalqlarning tarix davomida qo‘llagan 
yozuvlari ichida eng yetugi, qadimgi turkiy tilning fonetik-
fonologik o‘zgachaliklarini o‘zida yorqin aks ettirgan alifbosi 
edi. Bizgacha saqlangan bitiglar ko‘k turk yozuvining alifbo 
tizimi va imlo prinsiplari puxta ishlab chiqilganidan dololat 
beradi. Tabiiyki, ilmiy-falsafiy qarashlar tarixida tilshunoslik 
bilimlari shakllanmay turib, bundayin yetuk bir yozuvning 
yaratilishi mumkin emas.
Qadimgi turk tilshunosligining darajasi uyg‘ur, moniy, 
suryoniy yozuvlarining alifbo tizimi, grafik o‘zgachaliklari, 
harf-tovush 
bog‘liqliklari, 
imlo 
prinsiplarining 
til 
qonuniyatlariga mos holda tuzilganligida ham ko‘zga 
tashlanadi. Masalan, uyg‘ur xati sug‘d alifbosi negizida kelib 
chiqqan. Turklar bu yozuvni yaratish chog‘ida sug‘d xatining 
imlo xususiyatlarini o‘z tillariga moslaganlar. Turkiyning 
fonetik qonuniyatlariga muvofiq holda o‘zakdosh yozuvga 
qo‘shimcha ishoratlar kiritilgan, ayrim harflarga qo‘shimcha 
vazifalar yuklangan. Turklarning o‘qimishli kishilari uyg‘ur 
xatini yaratish chog‘ida qanday ixtirolar qilgan bo‘lsalar, 
moniy va suryoniy xatlarini ham shunday o‘zgartish bilan 
qabul qildilar. Shuning uchun moniy hamda suryoniy 
yozuvlaridagi turkiy matnlarning grafik va imlo xususiyatlari 
boshqa tillar, xususan, sug‘d tilidagi moniy hamda suryoniy 
yozuvli matnlardan ajralib turadi. Demak, o‘sha chog‘lardayoq 
til bilimi yuqori bo‘lgan. Qadimgi turkiy yozuvlar ayni 
bilimlarga tayangan holda o‘ylab topilgan.

---

71
Yozma yodgorliklar uslubi, qadimgi turkiy tilda amal 
qilgan fan va madaniyatning turli sohalariga tegishli atamalar 
tizimi ham tilshunoslikning darajasini belgilaydi. Demak, 
tilshunoslik bilimlari, tilni tadqiq etishning metod va uslublari 
ko‘k turk va qadimgi uyg‘ur xoqonliqlari davridayoq 
shakllanib ulgurgan edi. 
O‘sha kezlardan qolgan ko‘k turk, uyg‘ur, moniy 
yozuvlaridagi bitiglarda savodxonlik masalasiga jiddiy e’tibor 
qaratilgan. Savodxonlikni ta’minlashda o‘sha kezlar yashab 
ijod etgan shoir va yozuvchilar, matn bituvchi kotiblarning 
xizmati katta.