Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
at
– ot, aq- oq-, aš – osh, ovqat, azuq – oziq, adaq – oyoq, adğïr – ayg‘ir, qatun – xotun, malika, sarïğ – sariq, yay – yoz, sayu – sari, qara – qora, ara – ora. [ä] unlisi esa “ingichka” talaffuz qilinuvchi so‘zlarda keladi: tilä - tila-, emgäk – zahmat, ertäki – burungi, eski. [ï] unlisi [i] unlisiga qarama-qarshi turadi. [ï] unlisi “yo‘g‘on” talaffuz qilinuvchi so‘zlarda keladi: ït – it, ïğač – daraxt, bïč - – kes-, bich-, yïš – o‘rmonli tog‘, yïlqï – yilqi, sïğta – yig‘la-, qïšla - qishla-, qïzïl – qizil. [i] unlisi esa “ingichka” talaffuz qilinuvchi so‘zlarda keladi: ič – ich-, ilgärü – oldinga, bil - – bil, tik - – tik-, kir - – kir-, tirig – tirik. 113 [o] unlisi [ö] unlisiga qarama-qarshi turadi. [o] unlisi “yo‘g‘on” talaffuz qilinuvchi so‘zlarda keladi: ot – o‘t, olov, ton – kiyim, qoñ – qo‘y, yol – yo‘l, bodun – xalq. [ö] unlisi esa “ingichka” talaffuz qilinuvchi so‘zlarda keladi: öz – o‘z (olmosh), ög – ona, kök – osmon, törü – siyosat, bök - – to‘ymoq, köl – ko‘l, böri – bo‘ri. [u] unlisi [ü] unlisiga qarama-qarshi turadi. [u] unlisi “yo‘g‘on” talaffuz qilinuvchi so‘zlarda keladi: uč – uchmoq, o‘lmoq, učuz – arzon, uya – in, uya; avlod, uluğ – ulug‘, buluŋ – tomon, qul – qul. [ü] unlisi esa “ingichka” talaffuz qilinuvchi so‘zlarda keladi: küŋ – joriya, tükäti – tugal, küč – kuch, küz – kuz, yüz – yuz, tüš - – inmak, kü – ovoza, dovrug‘. Qadimgi turkiy bitiglar tilida so‘zning boshi yoki birinchi bo‘g‘inida kelgan [ä] hozirgi o‘zbek tilida yopiq [e] ga aylanadi. Masalan: äl>el>, käl>kel, yär>yer singari. Lekin [e] tovushining qachondan paydo bo‘lganligi xususida tugal bir xulosani aytish mushkul. Gap shundaki, eng eski davrlardan qolgan ko‘k turk, uyg‘ur yozuvidagi bitiglarning imlo xususiyatlari bu tovushning o‘sha kezlardayoq shakllanganidan dalolat berib turadi. Qadimgi turkiy tilda yopiq [e] unlisi mustaqil fonema emas, balki [ä] ning fonetik varianti sifatida amal qilgan: [ä]~[e]. Hozirgi o‘zbek tilida [e] bilan talaffuz qilinayotgan so‘zlar urxun bitiglarida V. Tomsen yenisey bitiglarini tadqiq etar ekan, urxun bitiglaridagi bitiglarigagina xos bo‘lgan maxsus harfga asoslanib, bitiglar tilida [e] tovushi ham amal qilgan, degan fikrga kelgan edi (Щeрбак 1970,28–29). Yenisey bitiglaridan olingan quyidagi misollar hozirgi turkiy tillarga qiyoslansa, V. Tomsen xulosasi e’tiroz tug‘dirmaydi: elči (E.13.2), beš (E.45.2), yerim (E.45.6). A.S. Amanjolov urxun bitiglaridagi yoki yozuvda har qachon ham yozilavermaydigan <ä> harfi, o‘rni bilan, [e] 114 tovushini ham anglatgan, deb qaraydi. Uning xulosasiga ko‘ra, [e] tovushi urxun bitiglari tilida [ä] ga variant sifatida (ä~e) qo‘llangan (Aманжолов 1978,77). Hozirgi turkiy tillarda, asosan, [e] bilan talaffuz qilinayotgan so‘zlar uyg‘ur yozuvli matnlarda ham yoki <ä> harflari bilan yozilgan. Lekin bu hodisadan, uyg‘ur yozuvli matnlar tilida [e] tovushi yo‘q edi, degan xulosa chiqarmaslik kerak. Chamasi, maxsus harf bo‘lmagani uchun imloda shunday yo‘l tutilgan chiqar. Masalan, “Qutadg‘u bilig”ning uyg‘ur yozuvli hirot nusxasida: Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|