Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

ƏDƏBİYYAT

1.H o m e r. İliada. Odisseya. Bakı, «Yazıçı»,1986 («İliada» 

M.Rzaquluzadə,   «Odisseya»   Ə.Ziyatay   tərəfindən   tərcümə 

edilmişdir).

2.Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, «Yazıçı», 1988.

3.Q.   K   a   z   ı   m   o   v.Azərbaycan   dilinin   tarixi   (ən   qədim 

dövrlərdən XIII əsrə qədər), Bakı, «Təhsil», 2003.

4.C. W. Blegen. Troy and the Troyans, N. Y., 1963. 

5.Ç i n g i z Q a r a ş a r l ı. Qədim yunan, roman, kelt və 

german dillərində türkizmlər. Bakı, «Elm», 2005.

6.Drevnetörkskiy slovarğ. Leninqrad, «Nauka»,1969.

7.Q o m e r. İliada. Odisseə. Alma-Ata, «Mektep», 1986. Pere-

vod s drevneqreçeskoqo  Qnediça, V.Jukovskoqo.

8.L. A. Q i n d i n. Naselenie qomerovskoy Troi. M., «Nauka», 

1993.

119

9. A p o l l o d o r. Mifoloqiçeskaə biblioteka. L., «Nauka» 

1972, 

10.V .V. R a d l o v. Opıt slovarə törkskix nareçiy. IV-2.

11.G. V. S e v o r t ə n. Gtimoloqiçeskiy slovarğ törkskix 

əzıkov. «Nauka», M., 1974.

12.N. K u d a ç i n a. K gtimoloqii slova «bay»  v altayskom 

əzıke. «Sovetskaə törkoloqiə», 5, 1980.

13.Vl. K r u z e. Qomerovskiy slovarğ. S.Peterburq, 1880

14.Q. K a z ı m o v.Dil. Tarix. Poeziya. Bakı, «Nurlan», 2005.

15.Ə l i  S u l t a n l ı. «Kitabi-Dədə Qorqud» və qədim yunan 

dastanları, Bakı, «Elm», 1999.

16.M. R i m ş n e y d e r. Ot Olimpii do Ninevii vo vremena 

Qomera». Perevod s nemeükoqo  L.P.Suzdalğskoy, «Nauka», 1977.

17.Ə. D ə m i r ç iz a d ə. Azərbaycan ədəbi dili tarixi.Birinci 

hissə, Bakı, «Maarif», 1979.

18.Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, «Yazıçı», 1988.

19.M i r ə l i  S e y i d o v. Azərbaycan mifik təfəkkürünün 

qaynaqları. Bakı, «Yazıçı», 1983.

20.A. J u b a n o v.  Strunı stoletiy. Oçerki o jiznğ i deətelğnos-

ti i tvorçestve kazaxskix narodnıx kompozitorov, Alma-Ata, 1972.

21..M. S e y i d o v . Azərbaycan – erməni ədəbi əlaqələri, 

Baku. «Elm», 1976.

22.V. V. B a r t o l ğ d. Kniqa moeqo Deda Korkuta, Bakı, 

1999.

23.Q. R ə c ə b l i . «Dədə Qorqud» oğuzlarının  ilk vətəni 

haqqında. «Dede Korkut – 1300». Materialı nauçnoy konferenüii, 

posvəhennoy  1300 letiö  gposa «Dede Korkut» (28-29 sentəbrə 

1999 qoda). Baku, 1999.

24.X ə l i  y ə d d i n  X ə l i l l i. Dədə Qorqud oğuznamələrinin 

yaranma tarixi və digər oğuznamələrlə  paralellərin dövrü və 

səbəbləri. Bakı, «Nurlan», 2007.

Homer’s Poems and ”Kitabi-Dede Qorgud”

Professor Gazanfar Kazimov

120

In his article professor Kazimov investigates the Troyan events 

of the 50s of the XIII century B.C. and topic relations between the 

poems of “Iliad” and “Odyssey” and “Kitabi-Dede Qorgud”.

Such   chapters   of   “Dede   Qorgud”   as   “How   does   Basat   kill 

Depegoz”, “Gam Bore’s son Bamsi Beyrek”, “Salur Qazan’s house 

theft” and in some other chapters in the depiction of political events, 

in composition and structures, in the ways of depiction, in religious 

world outlook one can find a very close coincidence between “Iliad” 

and “Odyssey” and “Dede Qorgud”.

These once again show that though “Kitabi-Dede Qorgud” later 

was brought to Islam isues, and some modernizations were done in 

poem, this work is a good example of military democratic period, and 

it is the monument of Homer’s period and of his age. Both Homer’s 

poems and “Kitabi-Dede Qorgud” took their beginning from the same 

root. It becomes clear that Indo-europeans and turks lived together 

and side-by-side and created original masterpieces of art on the basis 

of the same social events.

The second major reason is that the investigation of Troya 

toponyms, etnonyms,  hidronyms, and antroponyms show that they 

are of turk origin. And it once more proves the thesis that the Troya is 

a turk town, and the troyans are turk tribes.  

121

Поэмы  Гомера и эпос «Книга моего

Деда Коркуда»

В   статье   подвергнуты   анализу   сюъетные   параллели 

меъду огузским героическим эпосом «Китаби-Деде Коркуд» и 

эпыческими поэмами Гомера – «Илиадой» и «Одиссей», по-

вествующыми о событиях и героях Троянской войны 60-50-х 

гг.   ХЫЫЫ   в.   до   н.э,,   приключениях   Одиссея.   В   результате 

этого   исследования   установлены   существенные   переклички 

гомеровских   поэм   с   огузским   эпосом   в   опысании 

общественных явлений, в композыцыонном построении фабу-

лы и сюъета,  в изобразительных средствах и способах, в рос-

тках   соцыального   уклада   и   политического   строя,   в   ре-

лигиозных верованиях. Более того, историко-лингвистический 

анализ топонимов, этнонымов, гидронимов и антропонимов, 

связанных с Троей, выявил несомненное тюркское их проис-

хоъдения, подтвердив отмеченный в спецыальной литературе 

факт:   Троя   был   тюркский   город,   троянцы   были   тюркскими 

племенами.

Таким образом, несмотря на то, что «Книга моего деда 

Коркуда»   в   эпоху   раннего   средневековья  претерпела   опре-

деленную   исламизацию,   неоднократно   испытывала   впос-

ледствии осовременывание,  этот героический эпос, носящий 

явный отпечаток эпохи военной демократии, является  памят-

ником времён Гомера, ровесником эпыческих поэм великого 

древнегреческого старца. Не подлеъит   сомнению тот факт, 

что   общими     источниками   этих   орыгинальных   образцов 

высокого искусства были  одни и те ъе мыфы и легенды, фоль-

клорные   материалы,   социальные   уклады,   общественно-

политыческие   события,   предопределенные   общностью 

совместной ъизнедеятельности индоевропейцев и тюрков.

122

«AVESTA», AZƏRBAYCAN

VƏ

DOKTOR ŞƏFİZADƏNİN ELMİ QÜDRƏTİ

Deyirəm, Azərbaycanı gözəgörünməz qüvvələr dünyanın ən 

xoşbəxt bir ölkəsi kimi yaradıb, amma onun sakinləri onu bədbəxt 

bir   ölkəyə   çeviriblər.   Əvvələn   ona   görə   ki,   onun   müstəqilliyini 

qoruya bilməyiblər və onu səkkiz bölük eləyiblər. İkincisi, onun 

minilliklər boyu yaratdıqlarına, dünya sivilizasiyasının inkişafı üçün 

birincilik statusuna malik olan mənəvi mədəniyyətinə sahib dura 

bilməyiblər, bu mədəniyyətə yad olanlar və ya ondan bəhrələnsə 

də, bilavasitə yaradıcısı olmayanlar onu qapıb onun əlindən alıblar, 

ona heç nə qoymamağa çalışıblar. Bu elə bu gün də belədir və onu 

görməzliyə salırlar. Lakin  bunu görənlər də var.  Amma görənlərin 

haray   salmağa,   bağırmağa   maddi-fiziki   enerjisi   yoxdur,   enerjisi 

olanları   isə   bu  cəhət   əsla   düşündürmür,   çünki  onlar   əksəriyyət 

etibarilə elə o yad qapağanlar nəslindəndir və nəyə isə ümid edir-

lər. Bəlkə ümid edirlər ki, elə Azərbaycan xalqının  çox qədim mə-

dəniyyət   tarixi   üzərinə   bir   daş   qoyub,   onu   altdan-altdan   sorub 

başqa bir xalqın mədəniyyət tarixini uzatmaq olar? Ağlım kəsmir. 

Dişi, dırnağı ilə olsa da, öz tarixini üzə çıxarmağa, həqiqəti ortaya 

qoymağa çalışanlar var və millətin əlində heç nə olmasa da, artıq o 

ayılır, öz haqqını başa düşür. 

Söhbət dünya sivilizasiyasının təşəkkülündə birincilik hüqu-

quna   malik   olan   «Avesta»dan,   «Avesta»   təlimlərindən,   onun 

yaradıcısı olan Zərdüştdən, ulu mağlardan gedir.

Bilirəm   ki,   əlinə   keçənlər   bu   yazının   yuxarıdakı   abzasını 

oxuyacaqlar. Lakin söhbətin «Avesta»ya gəldiyini gördükdə, ya-

zını bir tərəfə atıb deyəcəklər: «mənasız söhbətdir».  Amma biz 

davam edirik, çünki ola bilər ki, bekar adamlar olsun, oxusun.

Biz  «Azərbaycvn   dilinin   tarixi   (ən   qədim   dövrlərdən   XIII 

əsrə qədər)» kitabında «Avesta»ya çox cüzi toxunmuşuq, lakin 

verdiyimiz bir-iki cümlə ilə də olsa, Zərdüşt təliminin mahiyyəti 

barədə   qəti   fikir  söyləmiş   və   Zərdüştün   vətəni   haqqında 

«Akademik» tarixin müəllifinin – Zərdüştü və onun minilliklər ar-

xasından   boylanan   «Avesta»sını   Azərbaycandan   bilə-bilə   təcrid 

123

etmək istəyən, vətən tarixinin lider təhrifçilərindən İqrar Əliyevin 

«heç bir dəlil» «…Azərbaycanı zərdüşti Avesta təlimlərinin vətəni 

saymağa   imkan   vermir»   fikrinin   əksinə   olaraq   yazmışıq: 

«Zərdüştilik,   zərdüşti   təlim,   oda   sitayiş   bilavasitə  Azərbaycanla 

bağlıdır. Bu təlim müxtəlif etnoslar arasında yayılmışdır. Əksər 

tədqiqatçılar Mada mağlarını iranmənşəli hesab etməmişlər. Oda, 

atəşə sitayiş isə daha çox Azərbaycanla bağlı yaranmışdır. Buna 

görə də Azərbaycanı bu təlimin, xüsusən də onun yaradıcısı Zər-

düştün vətəni hesab etmişlər». (1,  258)

Biz burada bir qədər yumşaq danışsaq da, kitabda Midiya 

mağlarını dünyanın  və  Azərbaycanın  ən qədim tayfası,  həm də 

irandilli deyil, türk tayfalarından ən güclüsü hesab etmiş və bunun 

sübutu üçün çoxlu dəlillər gətirmişik: «Mən şəxsən düşünürəm ki, 

Mada tayfalarından biri olan mağlar şimallı-cənublu Azərbaycanın, 

şimallı-cənublu Muğanın   ən qədim əhalisidir (müklər onların bir 

qoludur)   və   bunlar   –   mağ   kahinləri     çox   qədim   tarixə   malik 

olmaqla,  ilk   səmavi  allahların   yaradıcılarıdır.   Zaqros   dağlarından 

İkiçayarasına enən   şumerlər də onların şagirdləridir. Manna da, 

Mada da onların adı ilə bağlıdır. Onlar daim müstəqilliyə can atmış, 

öz yüksək ağlı, kahin qüdrəti ilə buna əksərən nail olmuşlar».(1, 

250) «Bu saxta, satqın və riyakar, xalqın tarixnə xəyanətlə dolu 

«tarixlər» meydana çıxana qədər  bizim tarixçilər və başqa elm sa-

hələrini təmsil edən  görkəmli ziyalılarımız, alim və yazıçılarımız  ulu 

babalarımız midiyalılarla fəxr etmiş, onların bizim əcdadlarımız oldu-

ğuna şübhə etməmişlər». (1, 251)

«Beləliklə, mağların vətəni Azərbaycandır. Mağlarla bağlı bü-

tün   izlər   də   Azərbaycandadır.   Mağların   fəaliyyəti   son   dərəcə 

qədim və geniş olduğundan magiya bütün dünyaya yayılmışdır. 

İndi dünya dillərində işlədilən  «magiya» sözü bu kökdəndir. Biz 

bu kökü dünyaya tanıda bilmirik.  Demək, Azərbaycan ərazisi ən 

qədim yaradıcı insanların məskəni olmuşdur. Şumerlər çoxallahlı 

idilər. Çoxallahlılıq magiyadan sonrakı hadisədirsə, deməli, mağ 

mədəniyyəti   daha   qədimdir   və   mağlar   şumer   mədəniyyətinin 

inkişafına təkan verə bilmişlər».(1,  263) 

Tarixçilərə yaddaş: «Biz ilk dəfə olaraq başqa bir məsələni də 

qeyd etmək istəyirik. Bizim fikrimizcə, 

mağ

 və 

qam

 sözləri bir kök-

dəndir və 

qam

 sözü 

mağ 

sözündə samitlərin metatezası əsasında 

124

yaranmışdır. 

Mağ

 sözü ilkin və qədimdir. Qamlar mağların sonrakı 

nəsilləridir.   Çox   qəribədir   ki,  

Qamata

  (Qaumata,   e.ə.522-də 

öldürülüb)     adı  

qam

  sözü   ilə   başlayır.   Qaumata   –   «qam   ata» 

deməkdir   və   buna   şübhə   yoxdur.   Digər   tərəfdən,   Herodot 

Qa(u)matanın     mağ   olduğunu   qeyd   edir.   (Qa(u)mata   sözünü 

tərsinə oxuduqda 

Ata mağ

 alınır). Deməli, hələ e.ə.VI əsrdə 

mağ 

sözü   metatezaya   uğramış   şəkildə   işlənirmiş.   Lakin   artıq   yeni 

minillikdə  

qam

  sözü tədricən üstünləşmiş,  

q>k

  keçidi ilə  

kahin 

sözünün də formalaşmasına səbəb olmuş,  

k>ş

  keçidi ilə  

şaman 

sözünü yaratmışdır. Deməli, «Kitabi-Dədə Qorqud»da   Qam Ğan 

oğlu xan  Bayındır  öz kökünü ulu əcdadları  Mada mağlarından al-

mışdır».(1, 263-264)

Biz  

mağ

  sözünün   etimologiyasına   xüsusi   diqqət   yetirmiş, 

Bağıstan,   Manna,   Maday,   Muğan

    kimi   əzəmətli   qədim 

toponimlərin də bu köklə bağlı olduğunu, sözün əslinin 

b>m

 keçidi 

ilə  

ba

  (sonralar  

bağ  

şəklində) sözündən (

bağlamaq, bağlı, allah, 

kahin,   rəis,  bəy

    mənalarında)   yarandığını   izah   etmişik   (Ətraflı 

məlumat üçün bax: 1, 264-272).

Kitabda mağlar haqqında xeyli araşdırmalarımız var. Kitabın 

əsas tədqiqat obyekti mağlar olmadığından biz bu tayfa və bəşər 

tarixində onun misilsiz xidmətləri  barədə geniş danışa bilməsək də, 

tarixin  dərinliklərindən bu tayfa  və onun  xidməti barədə duyub 

qeyd etdiklərimizin doğru olduğuna şübhəmiz yoxdur. Bu günlərdə 

əlimizə keçən bir kitab – doktor Baloğlan Şəfizadənin «Zərdüşt, 

Avesta, Azərbaycan…» kitabı bizi bu sahənin ən müasir tədqiqi ilə 

əfsunladı, sinəmizi fəxarətlə doldurdu. Yalnızlıq, təklik, kimsəsizlik 

qorxusu ilə yaşadığımız bir dövrdə bu kitab bizdə belə bir təəssürat 

doğurdu ki, xeyr, Azərbaycan xalqını, onun tarixini, mədəniyyətini 

sevənlər yox, onun yolunda özünü fəda etmək, qurban vermək 

istəyənlər və buna hazır olanlar var. Amma hədsiz təəsüf ki, kitab 

vaxtında əlimizə keçməyib. Bu da yeni «ictimai quruluşun» bəlala-

rından irəli gəlmişdir – gərək minbir əziyyətlə xalqının tarixinə dair 

yazdığını öz ailənin boğazından kəsmək və ya bir başqasına ağız 

açmaqla az bir tirajla çap edib, dostuna-tanışına çatdıra biləsən. 

Mən isə Baloğlanla cəmi bir neçə aydır, tanış olmuşam.

125

Biz tanış olduq və bir-birimizə kitab verdik. Sonra mənə aydın 

oldu ki, nə mən ona, nə də o mənə lazım olan kitabı vermişik. Mən 

onun mənə lazım olan kitabını xeyirxah dostum filologiya elmləri 

doktoru Hüseyn İsrafilovun köməyi ilə əldə etdim. Daha doğrusu, 

dilimizin və tariximizin xeyirxahı və həqiqi tədqiqatçısı olan bu insan 

Şəfizadənin kitabını gətirib mənim yazı stolumun üstünə qoyduq-

dan sonra mən o kitabla tanış oldum.  Tanış oldum və oxuyub 

heyrətə gəldiyim üçün, gec də olsa,  ürək sözlərimi yazmalı oldum. 

Rəy üzərində işləyərkən, az qalırdım,  Baloğlan Şəfizadənin yaz-

dıqlarının hamısını bura köçürüm. Çünki, elə bil, bu kitabı o yox, mən 

yazmışam.

Şəfizadə əsas problemləri bir neçə səhifəlik girişdə aşağıdakı 

kimi sıralamışdır:

a) «Avesta»nın zamanı, məkanı və milli mənsubiyyəti  hələ 

də qəsdən sual altında saxlanılır;

b) Zərdüştiliyin vətəni bəzən bilə-bilə, bəzən də bilmədən 

başqa ərazilərdə axtarılır;

s) «Avesta»nın dili  konkret bir xalqa aid edilə bilmir və bir 

sıra   hallarda   «qədim   İran   dialekti»   adlandırılır;   hind-Avropa 

dillərinin başlanğıcı sayılır;

ç) «Avesta» əlifbası orta fars əlifbasından törəmə hesab 

olunur;

d)  «Avesta»nın   dini   və   dünyəvi  fəlsəfəsi   başqa   xalqların 

adına çıxılır, Azərbaycan və Azərbaycan tayfaları qəsdən nəzərə 

alınmır.

Problemlər   çoxdur.   Ona   görə   ki   «Avesta»   yer   üzündə   ilk 

sivilizasiya sayılan şumer mədəniyyətindən də əvvəldir və bəşər 

mədəniyyətinin başında durur.

Bu cür problemlərin bilavasitə Azərbaycan mühiti ilə bağlılığı 

o qədər laqeyd izah edilmişdir ki (başqaları heç, guya lap «özümü-

zünkü» sayılanlar tərəfindən də), nəticədə «…abidəyə heç olmasa, 

türk xalqlarının da  ortaq olduğu etiraf edilməmişdir».(2, 5)  Bizim 

akademiya   gərək   bu   vaxta   qədər   «Avesta»nın   bütün   mümkün 

əlyazmalarını,   ən   mükəmməl   fotosurətlərini,   ən   mükəmməl 

nəşrlərini ortaya çıxarmış ola idi, halbuki   bu vaxta qədər cəmi 

yeddi   yaşt   (1990)   və   «Qatlar»dan   müəyyən   parçalar   nəşr 

edilmişdir.(1924,1984) Abidəyə böyük yanğı və ürək qanı ilə yana-

126

şan   müəllif   tamamilə   doğru   yazır   ki:   «Zərdüştün   Urmiyalı   – 

Azərbaycan türkü olması və «Avesta»nın ən qədim hissəsi olan 

«Qatlar»ın indiki Azərbaycan, Nəhavənd, Rey, Həmədan, İsfahan 

adlanan   ərazidə     -     «Pərəsada   yarandığının   «Qatlar»da   etiraf 

edilməsi  bizi vadar etməlidir (yazıla bilərdi: «etməli idi ki» - 

Q.K

.), 

digər xalqlardan daha çox  Azərbaycan türkləri bu abidəyə  sahib 

durub, onu tədqiq eləsin». (2, 5)

Bunları və bunların bu vaxta qədər, az da olsa, yerinə yetiril-

mədiyini görən müəllif  son dərəcə böyük və şərəfli bir işə qədəm 

qoymuş, avestaşünaslığın bu günə qədərki nailiyyətlərinə, X.Barto-

lomeonun «İran dialektinə aid vəsait» (almanca, Seçmə «Avesta» 

mətnləri   ilə,   Leypsik,   1883)     adlı   əsərində   toplanmış   lüğət 

materiallarına,   Azərbaycan   türklərinin   məişətində,   Azərbaycan 

folklor   və   mifologiyasında   Zərdüştilik   izlərinə,   Altay   və   Sibir 

şamançılıq leksikasına   yeni gözlə baxaraq, abidənin mühüm bir 

hissəsini müasir Azərbaycan dilinə çevirmiş, onun yaranma, ya-

yılma   əraziləri,   dili,   vətəni,   Zərdüştiliyin   dini   və   fəlsəfi   əsasları, 

bütün   dinlərin   ilkin   törəmə   mənbəyi   olması,   tədqiqindəki   saysız 

saxtalaşdırmalar, mənimsəmələr və dünya mədəniyyətinin, qohum 

türk dillərinin inkişafında böyük rolu barədə misilsiz bir tədqiqat 

əsəri ortaya qoymuşdur. Müəllif araşdırmalar əsasında belə bir qəti 

qənaətə   gəlmişdir   ki,   «…abidənin   yazıldığı   dil   şərq   xalqlarının 

əcdadlarının   danışdıqları prototürkcədir».(2, 6) Avropanın elminə 

və «Avesta» mətninin öz materiallarına əsasən yenə belə bir qə-

naətə gəlmişdir ki, «…yer üzündə ilk sivilizasiyanın  başlanğıcı: dil, 

din, kitab, əlifba, məktəb, fəlsəfə və ictimai fikir məhz bu kitabın 

mətni ilə bağlıdır».(2, 6)  «Bu bir ədəbi abidə kimi bütün türk dün-

yasının klassikasının ən ulu qaynağıdır. Dili isə Azərbaycan türkcə-

sinin ən arxaik variantındadır – prototürkcədir.  Deməli, müasir türk 

xalqlarının hal-hazırkı işlək dillərinin  ən qədim variantı  Azərbaycan 

türklərinin ulu babaları olan mağların danışdığı və yazdığı dildir». 

(2, 6) Bunlar oxucuya fantaziya kimi görünə bilər, lakin, əslində, 

müəllifin həqiqi tədqiqatdan irəli gələn düzgün qənaəti kimi, son 

dərəcə   məntiqidir.   Bizim   «Dil   tarixi»ndə   gəldiyimiz   nəticələrə 

tamamilə   müvafiqdir.   Miqrasiyalardan   danışmasa   da,   əsərinin 

ümumi   ruhu     İnsanın   Ön   Asiyadan   Yer   üzünə   yayıldığını, 

127

türklərin   Azərbaycana   gəlmə   deyil,   Yer   üzünə,   o   cümlədən 

Altaya Azərbaycandan yayıldığını əsaslı şəkildə sübut etmiş olur.

Aydındır ki, «Avesta»nı diqqətlə öyrənmədən   Azərbaycan 

xalqının və digər türk xalqlarının tarixini, dil, ədəbiyyat, din və 

fəlsəfə tarixini düzgün təsəvvür  etmək olmaz. Odur ki müəllif 

«Avesta» problematikası və Azərbaycan türklərinin mədəniyyəti» 

adlı birinci fəsildə «Avesta»nın yaranma, inkişaf tarixi və milli 

mənsubiyyəti, ilk əzəmətli bir kitab kimi dünya mədəniyyətinə 

təsiri və s. çox ciddi problemlərin tədqiqi ilə məşğul olmuşdur.

  «Avesta»nın yaranma tarixi bizə fantastik görünə bilər – 12 

min il əvvəl. Odur ki müəllif əsəri Yer kürəsinin, Ayın, Günəşin, bizim 

qalaktikanın   və   bəşərin   inkişaf   mərhələləri   barədə     elmin   sübut 

etdiyi, lakin bizə fantastik görünən  tarix barədə məlumatla başlamalı 

olmuşdur.

Yerin səthi – 3,9  milyard il,  kainat – 15 milyard il, Günəş - 

4,5 milyard il əvvəl əmələ gəlib. Bu müddəti nəzərə aldıqda insanın 

doğuluşu müddəti ildırım çaxması kimi ani bir zamanla ölçülə bilər 

– Homo sapiensin yaşı 100 min il. İnsanın mənşəyi barədə müəllif 

başqa qənaətdədir: «…geoloji il hesablamalarına görə insan bizim 

planetə   o   qədər   də   qədimdə   gəlməyib».(2,   9)   Bu   «gəlməyib» 

sözünü  həqiqi   mənada   «gəlib»  kimi   başa   düşsək,  belə  çıxır   ki, 

insan   təkamül   nəticəsi   deyil,   bizim   planetə   gəlmədir.   Müəllifin 

sonrakı söhbətlərindən aydın olur ki, fikri həqiqətən də belədir və 

bu fikir ona  «Avesta»nın özündən gəlir:  «Qatlar»da yer üzündə ilk 

insan nəslinin   yaşamağa başlamasından açıq-aşkar bəhs olunur. 

Bu nəslin Yer üzünə Ay vasitəsilə hansısa  bir qalaktikadan  göndə-

rildiyindən   söhbət gedir».(2, 238) Belə fikirlər var. Lakin şəxsən 

biz İnsanı Yer kürəsinin öz övladı hesab edirik.

Müəllif  insanın Yer üzündə yaşadığı dövrü elmin hesablama-

ları əsasında dörd dövrə bölmüşdür: Tarixə qədərki dövr -   bu 

dövrdə o daha çox yer üzündə olan canlıların bir növü idi və məhz 

bu dövrdə o, oddan istifadə etməyə başlayıb. Erkən əkinçilik və 

maldarlıq dövrü adlanan ikinci tarixi dövrdə   o, heyvanlardan və 

bitkilərdən     istifadə   etməyə   başlayıb.     Erkən   urbanistik   dövrdə 

şəhərlər əmələ gəlib, istehsal və əmək bölgüsü güclənib.  Nəhayət, 

müasir sənaye dövrü – artıq sivilizasiyanın daha çox ziyanları ilə 

128

müşayiət olunan dövr. (2, 9) Bu bölgünün özü də insanın təkamül 

yolu ilə inkişaf etdiyini göstərir.

Bu bölgü «Avesta»nın həqiqi tarixini müəyyənləşdirmək, oxu-

cuda aydın təsəvvür yaratmaq üçün verilmişdir. Müəllifin fikrincə, 

birinci növbədə öz məzmunu, həm də antik müəlliflərin məlumatı 

göstərir   ki,  «Avesta»   ikinci   dövrün   –   əkinçilik   və   maldarlıq 

dövrünün məhsuludur, ona görə də onun tarixini antik müəlliflər 

Herodotdan 6 min il əvvələ aid etmişlər. Diogen Laertskinin verdiyi 

məlumata görə,  Zərdüşt  Troya müharibəsindən beş min il əvvəl 

yaşamışdır.   Şəfizadə   «Avesta»   tədqiqatçılarından   Abayevə 

əsaslanaraq,  «Avesta»nın ən qədim hissəsi olan «Qatlar»ın şəhər 

mədəniyyətindən   əvvələ,   əkinçilik   və   maldarlıq   dövrünə   aid   ol-

duğunu   göstərir.   Abayev   yazır:   «Şəhər   mədəniyyətinə   Qatların 

məzmununda   işarə   belə   yoxdur.   Onun   hər   misrasında     ibtidai 

çoban məişəti səslənir ki, bu da antiistorizmin  zirvəsindədir». 

Bu qeydlər əsərin tarixini XII-IX minilliklərə aparır ki, bunlar 

tam ağlabatandır. 

Hegel Zərdüştün işıq nəzəriyyəsini əsas tutaraq, tarixin Şərq-

dən   başladığını   qeyd   etmişdir:   «Asiyada   ilahi   işıq   parladı   və 

bundan sonra dünyanın tarixi başlandı». Lakin müəllifin qeyd etdiyi 

kimi, Hegel bu tarixi farslarla bağlamaqda səhv edirdi, çünki Zər-

düştün   işıq-idrak   nəzəriyyəsi   meydana   çıxanda   o   ətrafda 

əhəmənilərin hələ izi-tozu da yox idi. 

İnsan   şüurunun   inkişafını   nəzərə   aldıqda   müəllif   bəzən 

bədbin fikirlər söyləyir. Bu, yəqin ki, «Avesta» müdrikliyinə alu-

dəçilikdəndir:   «Fikrimizcə,   ayrılıqda   şüur   faktlarının   kamilliyi 

qədimdə müasir səviyyədən bəzən xeyli üstün olub».(2, 9-10) 

Doğrudur,   indi   bəzi   insanlarda   canavar   davranışını   nəzərə 

aldıqda   müəllifə   haq   vermək   olar,   lakin   müasir   texnika   – 

kompyuter texnikası, elə silah növləri, sənaye müəllifin nəzərdə 

tutduğu insanların şüuru ilə yarana bilməzdi.

Şəfizadə   «Avesta»   ilə   bağlı   bütün   məlumatları   nəzərdən 

keçirməklə, onun ilkin və sonrakı həcmini də müəyyənləşdirməyə 

çalışmışdır.   Plini     «Avesta»nın   ilkin   mətninin   2   milyon   misra 

olduğunu qeyd etmişdir. İskəndər onu yandırdıqdan sonra  yeddidə 

bir hissəsi – Sasanilər dövründə 345 700 misra qalmışdır.  Şəfizadə 

129

bu rəqəmi yeddiyə vuraraq  2 419 900 rəqəmini almışdır ki, bu da 

antik müəlliflərin qeydlərinə müvafiqdir.

Təbii ki, çox uzaq keçmişə aid olan belə bir əsər miflərlə bağlı 

olmalı idi və müəllif də bu cəhəti xüsusi araşdırmışdır: «Avesta»nın 

mətnlərindəki məlumatların  miflərdən alınmasını  və özündən son-

rakı müqəddəs kitablara keçməsini dünya alimləri təsdiq edirlər». 

(2, 15) Buna görə də  miflərə bütün başqa elmlərlə yanaşı, tarixin 

də başlanğıcı kimi baxmaq lazım gəlir: «Fikrimizcə, mif ilkin epik 

abidələrin   övladıdır».(2,   16)   Zərdüşt   və   «Avesta»   mifologiyası 

bütün dünya mifologiyasına təsir etmişdir. «Buddizm və Mərkəzi 

Asiya xalqlarının ənənəvi inamları» əsərində göstərilir ki, Zərdüşt və 

«Avesta» mifologiyası «…qədim uqorfinlərin, keltlərin, slavyanların, 

Qafqaz   xalqlarının,   Orta   və   Mərkəzi   Asiya   xalqlarının     mifoloji 

görüşlərinə təsir göstərmişdir».(3, 53) 

Tarixin başlıca təhriflərindən biri odur ki, bu yerlərdə hələ 

farslar və İran dövləti olmadığı halda, «Avesta» mifologiyası «İran 

mifologiyası»   kimi   qələmə   verilmişdir,   onun   yaradıcıları   olan 

türklər bir sıra alimlər tərəfindən dilə gətirilməmişdir. Lakin zər-

düştiliyin köklərinin çox qədim olduğunu, dünyanın müxtəlif ərazi-

lərinə   tədricən   Azərbaycandan   yayıldığını   göstərən   alimlər   də 

çoxdur.   A.O.Makovelski   çox   aydın   söyləmişdir:   «…zərdüştiliyin 

əsas sahibi, gördüyümüz kimi, etnik cəhətdən türk qəbilələrindən 

təşkil olunmuş  midiyalılardır…»  (4, 142) Əsər boyu Şəfizadə bu 

cür   «İran»   faktorunun   yanlış   olduğunu     göstərə-göstərə 

irəliləmişdir.  Bu, onun faktlardan aldığı qəti qənaətidir ki,  yazır: 

«Ancaq   deməliyik   ki,   «Avesta»   və   Zərdüşt   mifologiyası   nəinki 

türklərlə ortaqdır,    fikrimizcə,  türklərə  məxsusdur». «Avestaşü-

naslıq elmi Zərdüştün türk olduğunu qəbul edir».(2, 16) 

Müəllif «Avesta»nın başına gətirilən müsibətləri xatırladaraq 

yazır: «…bəşər tarixi saxtalaşdırmalarla doludur və bu proses indi 

də davam edir.  Ancaq şübhəsizdir ki, tarixən bu cinayətlərin ən 

faciəlisi  türk xalqlarının ən ulu başlanğıclar kitabı olan  «Avesta»nın 

başına   gətirilmişdir».   (2,   24)   Belə   bir   əzəmətli   kitabın   axırına 

çıxmaq   mümkün   olmadığını   görüb   onu   yandırmışlar.   Volter 

İstəxrdəki od məbədini yandırdığına görə İskəndəri «nifrətəlayiq 

sərxoş» adlandırmışdır. (5, 554) 

130

«Mifoloji məktəb adlanan axının nümayəndələri belə mülahi-

zələrdən çıxış edirlər ki, iki hadisənin zahiri uyğunluqları    onların 

tarixi   əlaqələrindən   xəbər   verir».  (6,   17)   Şəfizadə   bu   cəhəti 

yuxarıda   sadaladığı   xalqların   mifoloji   düşüncə   uyğunluğunda   və 

onların hər birinin «Avesta» miflərindən qidalanmasında görür.  Biz 

bu yaxınlarda Homerin poemaları ilə «Kitabi-Dədə Qorqud»u mü-

qayisəli öyrənməklə onların   yaradıcısı olan xalqların arasında belə 

tarixi-mədəni   birliyin   olduğunu   gördük.  (7,   29-78)   Bu   şəkildə 

«Avesta» ilə qədim hind vedalarının birliyi də sübut olunur. Brün-

hüfdən sonra onun müqayisəli məktəbinin davamçısı  Rott sübut et-

mişdir ki,  «Avesta» və Veda mifləri eyni mətndən şaxələnmişdir». 

Şəfizadə Zərdüştiliyin baş allahı sayılan  Ahuramazdanın Gü-

nəşin mifik obrazı olduğunu qeyd etməklə bu adın əslinin bərpası-

na da çalışmışdır. Müəllifin fikrincə, bu söz  iki kökdən: