Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ahura
- Fars, pars, pers
- Pərəsu
- Torki əz əsle rumiyan nəsəbəş
- Yasna – yasin, nask – nasix, sur
|
Ah(x)ura və
Məzda sözlərindən ibarətdir və tarixən birinci söz ikincinin təyini kimi işlənmişdir. Hörmüz sözü isə «Ahura Məzda»nın sadələşmiş şəklidir (fikir doğrudur: aHuRaMəZDa sözlərinin samit əsası = HRMZD – HöRMüZD sözüdür). Sözün məna açımının hələ də qənaətbəxş olmadığını qeyd edən müəllif avestaşünaslıqda Ahura sözünün Atar sözü ilə əlaqələndirildiyini və bu sözün odla, günəşlə bağlı olduğunu göstərir. Sanskritdə də
və
aqni şəkillərində mənası «od»dur. Qədim Misir mifologi- yasında isə «Günəş-allah» mənasında
şəklindəlir. Müəllifin fikrincə, bu söz zərdüştiliyin təsiri ilə yaranmış kabbalistikada «Adəm» şəklinə düşmüş və Musa peyğəmbərin kitabı vasitəsilə Buddizm kanonuna keçmişdir, mənası ODUM deməkdir. Atər isə – ODƏRdir. Ahura sözündəki hur fars lüğətlərində «günəş», «xoşbəxtlik» mənalarında verilir ki, müəllif bunlardan istifadə edərək
huri, hürr sözlərinin də bu kökdən olduğunu izah etmişdir. Məhəmməd peyğəmbərin allahla danışdığı Həra dağ adı da bu kökdən olub, «Günəşə yaxın olan hündür dağ zirvəsi» mə- nasındadır. Səhərin açılmasını, günəşin doğmasını xəbər verən quş –
Xoruz adı da ( hor/xor şəkillərində) eyni kökdəndir. Sözün ikinci komponentini –
sözünü müəllif həm «allah, yaradıcı», həm də «xeyirxah ruh», «xeyir törədən mələk» mənasında izah etmişdir. «Avesta» yalnız din əsəri 131
hesab olunmur, bəşər ictimai-fəlsəfi-kosmoqonik şüurunun konseptual sistemi kimi şərh olunur. Şəfizadə zərdüştilərdə Zevsə (Ahuramazdaya) uca dağların başında qurbanlar vermək ayininin farslarda olmadığını qeyd edərək yazır: «Aydındır ki, abidəyə və ümumiyyətlə, Midiya-türk mədəniyyətinə sonradan sahib durmuş farslarla bu abidənin və Midiya mədəniyyətinin taleyini bağlamaq olmaz».(2, 20) N.S.Sokolov bu barədə daha qəti fikir söyləmişdir: «Avesta»nın harada yaranmasına dair suala ancaq bir cavab var: Avesta Parsda (yəni İranda – B.Ş .) yaranmamışdır və onun ötürücüləri də yazıya alınana qədər farslar olmamışlar». (8, 37) Müəllif bu münasibətlə A.O.Makovelskinin aşağıdakı sözlərini də yerində gətirmişdir: «Midiya imperiyasının dil və mədəniyyəti – farsların dil və mədəniyyəti müqabilində öz inkişafında daha yüksək səviyyəyə çatmışdır. Farslar özlərinə dövlət yaradanda və mədəniyyətlərini inkişaf etdirəndə çoxlu anlayışları və sözləri midiyalılardan əxz eləmişdilər». (4, 46) A.O.Makovelskinin söylədiyi fikir başqaları tərəfindən də qəti şəkildə söylənmişdir: «Midiyalılar ermənilərin adət və ənənələrinin və onlardan da əvvəl farsların mədəniyyətinin for- malaşmasında başlanğıc rolunu oynamışdır… Hətta bütün hərbi adət və ayinlər də farslara midiyalılardan keçmişdir». (9, 135) Bunlardan iki min il əvvəl isə Strabon yazmışdır: «Midiyalılar ermənilərin və daha əvvəl farsların adət və ənənələrinin başlanğıcında dayanmışlar». Şəfizadəni düşündürən çox mühüm məsələlərdən biri də, təbii ki, dil məsələsidir – «Avesta» dilinin, onu yaradan mağların dilinin və ətraf mühitdə işlənən dillərin mənşəyi məsələsi. Bu məsələ ilə bağlı müəllif yazır: «R.Fray öz tədqiqatlarında göstərmişdir ki, mannalıların dili elam dilinə çox yaxındır. Əgər belədirsə, onda şumer-elam-manna-midiya-urartu dövlət silsilə- sinin türk tayfalarına məxsusluğundan necə danışmaya bilərik?» (2, 22) Məlumdur ki, bunların hamısının dili iltisaqi dil olub. Elam- ların dilinin şumer dili ilə qohum və yaxın olduğu barədə çox da- nışılır, lakin elam dili az öyrənilib. Əgər öyrənilərsə, ehtimallar tamam aradan qalxa bilər. Şumer-manna-midiya dillərinin bir 132
kökdən olduğuna şəxsən bizim şübhəmiz yoxdur və «Azərbaycan dilinin tarixi» əsərimizdə bu barədə qəti qənaətimizi faktlarla bildirmişik (şübhə edənlər varsa, faktları görməzliyə salırlar). Urartu dili isə iltisaqi dil olsa da, xeyli fərqlənir və daha dərindən öyrənilməlidir. Məsələn, İ.M.Dyakonovun yazdığı kimi, əgər kutilər mannalılar və midiyalılarla birlikdə urartların da babası sayılırsa, onda bu fikrə şübhə etməmək olar, çünki kutilərin dil qalıqları kuti dilinin (bir tayfa kimi çox qədim olmalarına bax- mayaraq) türk mənşəli olduğunu daha aydın əks etdirir. Əsərdə erməni və fars-İran məsələlərinə xüsusi diqqət yetiril- mişdir. Ermənilər «…mahiyyətcə «Avesta» və Orhon-Yenisey əlif- basına bağlı olan Alban əlifbasını və bu əlifba ilə yazılan abidələri məhv etmiş, əvəzində özlərinə bu əlifbaların əsasında əlifba yarat- mışlar. Və bu əlifba ilə özlərinin konqlomerat dillərində «çox qə- dim» «mədəniyyət abidələri», tarix kitabları «yaratmışlar».(2, 26) Buradakı fikir doğru olduğu kimi, İranla bağlı məsələ də düz qoyulmuşdur.
sözləri qədim Midiya əyalətlərindən birinin adındandır. Parsua, Persida və Parfiya sözlərinin hər üçünün kökündə peer – böyür (yan) sözü durur. Bunu İ.M.Dyakonov da xüsusi qeyd edib, biz də vaxtilə o nəticəyə gəlmişik. (10, 316-317) Bunlar Midiyanın ətrafında yerləşən vilayətlərin adlarıdır və e.ə. VIII əsrdən Midiya ətrafına gələn tayfalar Midiyanın içərisinə girə bilməyib, ətrafında yerləşiblər. (bax: 1, 216-334) Hələ «İran tayfaları» adlanan tayfalar o yerlərə gəlməmiş, bu vilayətlər var idi. Odur ki neçə min il əvvəl yaranmış «Avesta»da da Pərəsa
adı vardır. E.ə. III minilliyə aid assur yazılarına əsaslanan E.Hersfeld göstərir ki, bu söz İrana qədərki toponim kimi mövcud olub və farslar öz etnik adlarını buradan gö- türüblər. (2, 27) Müəllif - Şəfizadə maraqlı bir tapıntıya rast gəlib: «Əhəmən» sözü
mənasındadır. Deməli, «Pəhləvi dili» ifadəsi də buradandır – Midiya ətrafında yaşayanların dili. Şəfizadə yeri gəldiyi üçün midiyalıları irandilli hesab edənlərin kimlərdən ibarət olduğunu da söyləmişdir: «Buna öz daxilimizdə olan tərəfdarlardan başqa, böyük sovet və dünya elmində bu tərəfdarlığı yaradanlar da vardır».(2, 28) Biz Midiya məsələsindən «Azərbaycan dilinin tarixi» əsərimizdə geniş danışmışıq, Şə- 133
fizadənin fikirlərini əsaslı hesab edərək bu məsələnin üzərində çox dayanmırıq. Müəllif qədim dövrlərdə Ön Asiyada yaşamış müxtəlif xalqların dillərinin – Avesta, qədim və orta fars, skif, saq dillərinin eyni quruluşlu olduğunu və bu dillərin hamısının bir kökdən yarandığını söyləyir və müasir fars dili ilə Azərbaycan dili cümlə quruluşlarının tam eyni olduğunu, bir sıra səciyyəvi leksik vahidlərlə azacıq fərqləndiklərini qeyd edərək misallar gətirir: İn divarəst – Bu, divardır. İn qələməst? – Bu, qələmdir? Əhməd gəldi – Əhməd aməd. Yazdım, yazdın, yazdı – Neveştəm, neveşti, neveşt. Müəllim Azərdən soruşdu – Daneşyar əz Azər porsid. Və s.
Nəzəri cəhətdən qeyd etməsə də, yazılarından aydın olur ki, Şəfizadə dünya dillərinin bir kökdən olduğu barədə konsepsiyanın tərəfdarıdır. Biz bu barədə xüsusi araşdırmalar aparmışıq, monogenez konsepsiyasının tərəfdarı kimi, müəllifin fikrini doğru hesab edirik. Yuxarıdakı misallara gəlincə, oxşar struktur onların eyni dil olduğunu – qohumluğunu sübut etmir, bir kökdən olduğunu göstərir. Bir kökdən olduğu üçün qrammatik quruluş bütün dünya dillərində eyni kateqoriyalar üzrə özünə ifadə vasitəsi yaratmışdır. Məsələn, biz çıxışlıq hal şəkilçisi ilə Azər-dən
deyirik, fars dili bu fikri predloqla ifadə etməyi sabitləşdirmişdir: əz Azər . Ona görə də müəllifin «…bu iki dilin (fars və Azərbaycan dillərinin – Q.K .) bir mənşəyə malik olduğunu görürük» (2, 31) fikri doğru olmaz. Geniş mənada onları qohum saymaq olar, lakin dil ailələri baxımından onların fərqli protodilləri olmuşdur. «Nəhayət, cüzi fərqlərin qədimliyinə varsaq, protoiran dili kimi Avestanı götürsək, məlum olur ki, fars dili adlanan dil yox, türk dillərinin bir dialekti olan və ilki də, qədim fars, orta fars, skif, saq və s. kimi türk mənşəli dillərə söykənən bir dil mövcuddur». (2, 31) Skiflər saqlarla yaxın qohumdur, «Avesta»nın yaradıcısı Zərdüştün Skif olduğunu söyləyənlər də var və skiflərin böyük bir qolunun türk olduğu məlumdur. Odur ki bu cəhətdən mübahisə yoxdur. Amma qədim və orta farsı türk dilinin dialekti hesab etdikdə müəllif yuxarıdakı mülahizəsindən çıxış etmiş olur. Əsas 134
məqsəd «Avesta»nın fars dilində olmadığını göstərməkdir, qədim və orta fars isə gələcək araşdırmaların işidir. Avestaşünaslıqda bilərəkdən «Avesta»nın tarixi azaldılır və Əhəmənilər dövrünə aid edilir (e.ə.VI əsr). Halbuki «Avesta»nın «Qatlar» adlanan hissəsinin tarixini qədim yunanlar X-VIII minilliklə- rə aid etmişlər. Antik müəlliflər Zərdüştün Kserksin hakimiyyətindən (e.ə. VI əsr) 6 min il əvvəl yaşadığını göstərmişlər. «Avesta» bişmiş gil kərpic-lövhələr üzərinə, mixi əlifba ilə yazılmışdır. «Qatlar»ın heca vəznində olduğu, əsərdə daha çox 8 və 11-likdən istifadə edildiyi də göstərilmişdir (Oranski). «Qat» sözünün türk mənşəli olduğuna heç kim şübhə etmir. «Avesta» sözünün özü də maraqlıdır. Bu əsər üzərində daha çox çalışmış Haşim Razinin dediklərinə görə, bu söz nə Hind- İran dillərində, nə də əsərin özündə var. Əksər tədqiqatçılar sözün əslinin
şəklində olduğunu və əsas, özül, əsas mətn mənalarında işləndiyini göstərmişlər. (2, 32) Müəllif özü başqa ehtimallar da irəli sürmüşdür. «Avesta»nın tərkib hissələrindən biri «Xorde Avesta» adlanır ki, bu, bizim dilimizdədir – «Xırda Avesta» deməkdir. Bunu eyni sözlərlə fars dilinə tərcümə etmişlər: «Avestayi kuçik» - Kiçik Avesta - yenə türk sözü ilə. Şəfizadə «Avesta»dakı 101 allah adının böyük bir qisminin türk mənşəli olduğunu izah etmişdir. Təhriflər az olsa idi, müəllif daha çox uyğunluqlar müəyyən edə bilərdi. Məsələn, belə adlardan biri Çimağ sözüdür. Çim - `tamamilə, eyzən` mənalarında dilimizdə indi də işlənir. Çim yağ
ifadəsi işlədirik – yağ içində olan, çox yağlı mənasında; yağ (ağ) – sözü isə tarixən böyük mənasındadır. Müəllif sözü bütövlükdə «ağappaq» mənasında izah etmişdir ki, bu da ağlabatandır – tam işıqlı, parlaq demək olub, Zərdüşt ideyalarına uyğundur. Tərkib hissələrin- dən birinin adı – Yasna
sözünün kökü də «yaz» sözü ilə bağlı izah edilir.
«Avesta»nın digər tərkib hissələrindən birinin adı – Yaşt «Xırda Avesta»da Yazat/Yəzət şəkillərində işlənib. Tədqiqatçılar bunu yaz odu mənasında izah edirlər. Ağara
– allah adı ağır, hörmətli, Katar – qatar, Açamani – mənim ucam, Sapina –
səpilmiş, Anauşak
– ana işıq, Aqumani
– mənim ağım, Husi-pas – his-pas, Atar-batqar – atar-batar, Qar-qar
– qor-qor, Aqara qor 135
– ağaran qor, Hamarna
– hamar olan mənasında izah olunur və s. Müəllif bu məqamda Azərbaycan, Alban, Midiya-Maday sözlərinin etimoloji izahına diqqət yetirmiş, bunların hamısını od sözü ilə əlaqəli izah etmişdir. Biz «Azərbaycan dilinin tarixi» əsərimizdə bu sözlərin etimoloji təhlilinə geniş yer verdiyimizdən müəllifin fikirləri ilə mübahisəyə girişməyi lazım bilmədik. Əsərdə Zərdüşt dininin bütün başqa dinlərin başında durduğu, onların hamısının qanun və ayinlərinin yaranmasında ilkin mənbə olduğu geniş şərh edilmiş və bizcə, müəllif düzgün nəticəyə gəlmiş, fikrini M.Boysun aşağıdakı sözləri ilə düzgün yekunlaşdırmışdır: «Zərdüştilik – dünyanın peyğəmbər dinlərindən ən qədimidir ki, bəşəriyyətə birbaşa, yaxud dolayısı ilə hər hansı bir başqa dindən daha çox təsir göstərmişdir». Xristianlığın mühüm əlaməti olan xaç məsələsini xristianlar yaratmamış, «Müəyyən edilmişdir ki, xaç xristian dinindən əvvəl də odun və günəşin simvolu kimi qəbul edilmişdir». Tarixdə «əlçatmaz, toxunulmaz, müqəddəs» şəhər sayılan Qəbələ Zərdüşti- liyin, müəllif fikrinə görə, sonuncu paytaxtı olmuşdur.(2, 49) Hətta dinlər içərisində çox qədim sayılan buddizmin yaradıcısı Buddanın Zərdüştlə bir dövrdə yaşadığı barədə heç bir tarixçi məlumat ver- məyib. Tədqiqatçılar üzə çıxarmışlar ki, «Avesta»nın ən qədim və Zərdüştün öz qələmindən çıxmış hissəsi sayılan «Qatlar»la Sanskrit Vedalarının ən qədim hissəsi olan və «Familni vedalar» adlanan kitab çox yaxın və demək olar ki, eynidir. Hətta eyniyyət o qədər güclüdür ki, bəzən hər iki mətni «bir arxetipin variantları hesab etmək olar».(2, 51) Müəllif fikrini həm də Riqvedaya yazılmış qeydlərdən götürdüyü aşağıdakı sözlərlə əsaslandırır: «Onları ancaq müxtəlif cür səs tərkibi ayırır. Və «Avesta» mətnlərinin Veda dilinə tərcüməsi nəticəsində alınan mətnlərin orijinal Veda mətnlərindən qətiyyən fərqlənməməsini məhz bu baxımdan izah etmək olar. Vedaları «Avesta» mətnlərinə yazılmış şərh hesab edənlər də vardır. Bundan başqa, bu da diqqəti cəlb edir ki, «Riqveda»nın dili sonrakı hind abidələrindən, məsələn, epos və sanskrit poeziyası - daha çox bütün cəhətlərinə görə «Avesta»nın dilinə yaxındır». (2, 51) 136
Şəfizadənin qeydlərindən aydın olur ki, S.N.Sokolov və başqa «Avesta» tədqiqatçıları, «Avesta»nın dilini ondan sonra yaranmış fars, qədim hind, latın, yunan dilləri ilə müqayisədə öyrənməyə çalışmış, ona görə sözlərin əslini düzgün bərpa edə bilməmişlər. Sanki tədqiqatçılar «Avesta»nın qədimliyini aradan qalldırmaq, onu və «Familni veda»ları cavanlaşdırmaq məqsədi güdmüş, əsərlərin dilini təhrif etmişlər. «Avesta» əlifbasının mənşəyini orta fars əlifbası ilə bağlamışlar. Odur ki müəllif əlifba məsələsinə əsərdə geniş yer vermiş, kitabda əksər qədim əlifbaların cədvəlini verərək, müqayisələr əsasında «Avesta» əlifbasının Orxon-Yenisey əlifbasının əcdadı oldu- ğu qənaətinə gəlmişdir: «Biz artıq sübut elədik ki, «Avesta» əlifbasının mənşəyi orta fars yox, Orhon-Yenisey əlifbasıdır. Və orta fars əlifbası da, «Avesta» əlifbasının əsasında yaradılıb». (2, 57) «…Qədim və orta fars əlifbasında hərflərin sayı 22-dən o yana keçmədiyi halda, «Aves- ta» əlifbasında 60-a yaxın hərf və işarə vardır. Dilimizə məxsus sonor «
səsinin ,
«h» və «x» səslərinin hər birinin «Avesta»da üç vari- antı vardır. Müəllif daha irəli gedərək yazır: «Avesta» və «Riqveda» dillərinin eyniyyəti barədə elmdə mövcud olan fikir bu dillərin ümumiyyətlə hind-avropa dilləri olmadığını sübut edir. Əgər bütün bunlar göz önündədirsə, müqəddəs və qədim əlifbanın ünvanı ulduz və maq əlifbalarının üzərinə götürülməlidir. Dillərin, dinlərin və xalqların eyni mənşədən törəməsi fikrinə gəlib çıxmağımız elmi həqi- qətdir». (2, 65) Bu son fikri biz yalnız alqışlaya bilərik, çünki müəllifin əsəri ilə tanış olmadan çap etdirdiyimiz dil tarixinə dair kitabda biz də eyni nəticəyə gəlib çıxmışdıq: «müqayisəli-tarixi metod əsasında aralarına möhkəm sərhəd qoyulmuş dil ailələri və ümumən Yer üzərində mövcud olan bütün dillər bir mənşədəndir, bir ulu dilin tö- rəmələri, bir gövdənin budaqları, yarpaqlarıdır – doğma Yer kürəsinin bütün xalqları, bütün dinləri kimi, dilləri də bir kökdəndir». (1, 49) Beləliklə, müəllif Ulduz əlifbası, Maq əlifbası və «Avesta» əlifbasının ən qədim əlifbalar olduğunu, sonrakı bütün əlifbaların mənbəyi sayılan finikiya əlifbasının bu əlifbalar əsasında yaran- dığını verdiyi əlifba cədvəllərinin müqayisəsi əsasında isbat etmiş- dir. Və müəllifin fikrincə, «…Maq və Ulduz əlifbalarının yaşı ağla gətirilən bütün variantlardan daha qədimdir: ibtidai icma quruluşu, erkən əkinçilik və maldarlıq dövrü ilə bağlıdır ki, bu da e.ə. XI – IX minilliklərə təsadüf edir».(2, 66) 137
Ulduz və ya Göy əlifbası adlanan əlifbanı müəllif bəşəriyyətin tanıdığı ən qədim əlifba hesab edir. Müəllifin fikrincə, bu əlifbanın 22 hərfi 12 bürcü və 10 planeti əhatə edir, hərflərin quruluşu həmin planet və bürclərin quruluşuna və ulduz tərkibinə uyğundur və əlifba hərflərinin müqəddəsliyi buradan başlamışdır. Maq əlifbası bu əlifbanın bir qədər təkmilləşmiş formasıdır. «Avesta»nı isə mağlar yaratmışlar. Vaxtilə rəqəmlərin də hərflərlə göstərilməsi ənənəsi olmuş, bu, sonralar başqa əlifbalara (məsələn, ərəb əlifbasına) keçmişdir. Nəticə etibarilə müəllif bu qənaətə gəlir ki, maq mədə- niyyəti «Misir və Mesopotamiya sivilizasiyasından daha qədimdir». (2, 69) Dinin, mədəniyyətin, elmin, xüsusən fəlsəfənin başlanğıcını «Avesta»da görən F.M.Volter yazmışdır: «…yunanlar onlarla müqayisədə uşaqdırlar». Volter yenə yazmışdır: «Mən ancaq onu görürəm ki, onun (Zərdüştün – Q.K .) əxlaq qanunları bu günə qədər saxlanmışdır. Onlar maqların qədim dillərindən, kəbrlərin xalq danışığından - sadəlövh alleqoriya ilə gəlib çatan danışığından tərcümə olunmuşdur. İndi gülüş doğuran qaydalar və fantastik əsərlər Zərdüştün dininin ən dərin bir qədimlikdə yarandığını xəbər verir». (5, 364) Odur ki Şəfizadə belə bir nəticəyə gəlir ki: «…qədim yunanlar nəinki fəlsəfənin və mədəniyyətin başlanğıcı, əksinə, tarixi saxtalaşdırmanın və plagiatçılığın başlanğıcı kimi təqdim edil- məlidir». (2, 76) Şəfizadə «Avesta»nın dili və əlifbası haqqında fikrini ümu- miləşdirərək yazır: «Əgər bizə gəlib çıxan, «Avesta» kanonuna daxil olan kitabların adlarının, allahlar panteonunun, mif kons- truksiyalarının, hətta dini kitabların epiqrafikasının, nəhayət, məşhur «allahın yüz bir adı»nın arxaik türk dilində olduğunu nəzərə alsaq, heç «Avesta»nın mətnini görməmiş də bu abidənin hansı qədim xalqa məxsus olduğunu deyə bilərik». (2, 57) Beləliklə, müəllif 16 saitli «Avesta» dilinin türk dili, əlifbasının Orxon-Yenisey əlibasının əcdadı olduğu qənaətinə gəl- mişdir.
Bu deyilənlər «Avesta»nın ən qədim tərkib hissəsi olan «Qatlar»a aiddir. Müəllifin fikrincə, qalan «Avesta» mətnlərini hər hansı bir konkret dilin abidəsi saymaq olmaz. Çünki «Avesta»nın digər hissələrinin mətni sonralar müxtəlif zamanlarda və kalka edilmiş müxtəlif dillərdə bərpa edilmişdir. Bununla belə, «Avesta» 138
mətnlərinin başlanğıcı üçün heç bir İran və Hind-Avropa dilindən da- nışmaq olmaz. (2, 59) Bu məqamda müəllif «Hindavropa» və o cümlədən «İran dilləri» deyilən dillərin də tədricən türk dillərindən yarandığını iddia edir. Əslində isə, əsas dil ailələri ulu dildə şivə kimi formalaşmış və eradan əvvəl 12-ci minillikdə ulu dil parçalanarkən həmin şivələr yaranacaq dil ailələrinin protodilləri səviyyəsində tədrici inkişaf yolu keçərək e.ə. XII – VI minilliklər arası daxili parçalanma əsasında dil ailələrini doğurmuşlar. Həmin dil ailələrinin daxili parçalanmaları sonralar da davam etmiş və məsələn, tədqiqatçıların fikrincə, hind və İran dilləri e.ə. birinci minilliyin sonlarında təcrid olunmuşlar. Birinci fəslin sonrakı hissələrində Zərdüşt təliminin, «Aves- ta»nın Nizami, Füzuli, Nəsimi yaradıcılığına təsiri, onların öz haqq babalarından necə faydalandığı izah edilmiş, həm də çox gözəl izah edilmişdir. Firdovsi maqlardan danışarkən «onlar türkcə danışırdılar» dediyi kimi, Nizami də onların haqqında «İqbalnamə»də «Əsli-nəsəbi qırmızı mənşəli türk idi» - Torki əz əsle rumiyan nəsəbəş – demişdir.(2, 85-87) Cənnət, cəhənnəm, qıl körpü, namaz və bu kimi bir çox ayin və kultların islam dininə zərdüştilikdən keçdiyi müəyyən edilmişdir. (2, 89)
kimi
«Quran»la paralellər də bunu göstərir. «Avesta»da firiştədən, huridən, divdən, islamda isə mələkdən, şeytandan, cindən bəhs olunur. (2, 107) Müəyyən olur ki, Nuh və onun oğlu Sam haqqında əfsanənin də kökü «Avesta»dan gəlir və deməli, onlar yəhudi deyil, türkdürlər. «Avesta» lüğətindən 52 sözün türk mənşəli olduğu inandırıcı şəkildə üzə çıxarılmışdır. «Avesta»nın dünya fəlsəfi sistemində bir mühüm rolu da ondan ibarətdir ki, dialektikanın qanunlarının müəyyən- ləşməsində onun xeyir və şər qüvvələr, işıq və qaranlıq anlayış- larının təsiri olub – Hegel dialektikanın qanunlarını Zərdüşt fəlsəfəsi əsasında müəyyənləşdirib. Ruhun ölməzliyi haqqında təlim də idealist fəlsəfəyə «Avesta»dan süzülüb. 139
Şəfizadə sözarası bir sıra tarixi yanlışlıqlara da münasibət bildirmişdir. O, Musa peyğəmbərin yəhudi kimi qələmə verilməsinə şübhə ilə baxır. Məlumdur ki, Musanın arvadı midiyalı olmuşdur. Bu fikrin Quranda da öz əksini tapdığı gös- tərilir. İsanın da mənşəyi şübhəlidir. Bunu müəllif onun bir sıra cümlələrinə istinadən söyləyir. «Əhdi-ətiq»dəki « Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|