Quran son sәmavi müjdәdir. Hansı ki, sonuncu Peyğәmbәrә (s), yәni һәzrәt Mәһәmmәdә (s) göndәrilәrәk

TƏKAMÜL HĠPOTEZĠNĠN QISA TARĠXĠ VƏ 
ALĠMLƏRĠN BAXIġLARI 
Burada  Tәkamül  nәzәriyyәsinin  qısa  tarixinә  nәzәr 
salacaq, hәr iki nәzәriyyәnin izahını verәcәk vә dәlillәrinә 
toxunacağıq. 
Bәzi mütәfәkkirlәr yazırlar: 
                                                 
1
 ―Әt-Tәmhid‖, c. 6, sәh. 34-35. 

---

138 
 
―Tәkamül  nәzәriyyәsi  hәlә  miladdan  öncә  mövcud 
olmuĢdur. Miladdan sonra da әrәb alimlәri, (sonralar Ġslam 
alimlәri) 
bu 
haqda 
fikir 
yürütmәyә 
baĢladılar. 
Müsәlmanlardan  Farabi  ―Ġdeal  cәmiyyәt  baxıĢları‖, 
Qәzvini,  ―Әcaib  әl-mәxluqat‖  vә  ―Ġxvan  әs-sәfa,  Ġbn 
Misqәveyh  ―Tәhzib  әl-әxlaq‖  vә  ―әl-Fәvz  әl-әsğәr‖ 
әsәrlәrindә  bu  haqda  söhbәt  açmıĢlar‖.  Tәkamül 
nәzәriyyәsi  elm  tarixindә  müxtәlif  formalarda  mövcud 
olmuĢdur.  Lakin  XIX  әsrdә  Lamark  vә  Darvindәn  sonra 
tәkamül haqqında müzakirәlәr daha da geniĢlәndi
1
. 
 Tәkamül 
nәzәriyyәsinin 
tәrәfdarları 
әsasәn  iki 
katiqoriyaya ayrılırlar: 
1.  Tәkamülü  bütün  varlıqlara,  hәtta  maddә  vә  enerjiyә 
aid edәrәk ümumilәĢdirәnlәr; 
2.  Tәkamülü  yalnız  canlı  varlıqlara,  üzvi  alәmә 
(mikroorqanizmlәr,  bitkilәr,  heyvanlar  vә  insanlar)  aid 
edәnlәr. 
Birinci  katiqoriyaya  aid  olan  alimlәr  arasında  da  fikir 
ayrılığı  mövcuddur.  Bәzilәri  tәkamülün  hәrәkәtverici 
qüvvәsinin tәbiәtin fövqündә durduğu (materiyanın mütlәq 
inert  (tәsirsiz)  olub  ―canlanmaq‖  üçün  hәrәkәt  verilmәsi 
lazım  gәldiyi),  bәzilәri  isә  materiyaya  hәrәkәt  verilmәsi 
lazım olmadığı qәnaәtindәdirlәr. 
                                                 
1
  Fikrimizcә  ―Tәkamül‖  termini  bәzәn  dar  mәnada  (birhüceyrәli 
orqanizmlәrdәn insana doğru tәkamül vә ya ibtidai hәyatı formalardan 
ali formalara doğru qradasiya istiqamәtindә dәyiĢmә) iĢlәnir. Bәzәn isә 
geniĢ mәnada (fiziki, psixi, mәnәvi, elmi, ictimai, әxlaqi vә s. tәkamül) 
iĢlәnir  ki,  birinci  mәnanı  da  әhatә  edir.  Lamark  vә  Darvindәn  öncә 
tәkamül  sözün  geniĢ  mәnasında,  onlardan  sonra  isә  dar  mәnada 
iĢlәnmәyә baĢladı. 

---

139