Qurilish ekologiyasi ” fanidan

11.1Ekologik model va arxitektura.
Ekologik modellar asosida kelajakda insonlar o‘zgartiruvchi vakil sifatida tabiatga 
moslashgan arxitekturani rivojlantiradi. Chuqur tahlillarga asoslangan mujassamlangan
arxitektura yerning tabiiy qonunlariga bo‘ysinuvchi inshootlarni qurishni ko‘zda tutadi. 
Har bir yondashuv o‘zida konstruktiv
13
ekologiyaga oid muhim savollarni ko‘taradi. 

Inshootlar

moslashuvchan 
bo‘lib, unda yashaydigan insonlar tomonidan to‘g‘ri
boshqariladigan, yuqori rivojlanishi bo‘lishi kerakmi? Yoki qoyaga o‘xshab qo‘zg‘almas va 
moslashtirib bo‘lmaydigan injiq va universal bo‘lib, tabiat jarayoniga ko‘p zarar berishni
davom etishi kerakmi? 


Ekologik dizayn – tabiiy ekologik tizimni sun’iy muhitda, ya’ni arxitektura, 

loyihalash va jamiyatni joylashtirishni jamlagan holda barpo etishni ko‘zda tutadi
14
. 

Tabiiy tizim ekologiyasi gamma spektrida topilgan molekulalar birlashmasidagi

mikrobiologiya kletkalaridan tortib, bizni o‘rab turgan butun bir borliq kosmos astrofizikaning 
namuna topilmalarigacha shug‘ullanib keladi. Ekologiyaga fizik va biologik ta’limotlar
to‘ldirilgan bo‘lib, birgalikda o‘z ichiga fizik masshtabdagi 10
-22
metrdan 10

24
metr

masofagacha hamda atom elektron zarrachalarda o‘lchanadigan nanosekundlardan tortib,
galaktikaga oid bir necha yorug‘lik yili o‘lchamigacha qamrab oladi. Shu ma’noda ekologiya – 
bu “tabiatning kuchi katta ekanligi”. Bugungi kunga kelib ekologik ruh kengayib, ta’limning
barcha sohalariga chuqur kirib bormoqda va murakkab tizim nazariyasi kichik namunalarni 
birlashtirib kattalashtirib yuborishi, doimiy ravishda Grigoriy Bateson (Gregory Bateson)
aytganidek “bog‘lanuvchi andozalarni” ochib tashlamoqda.
Loyihachilar sun’iy muhit dizayni uchun tabiiy tizim modellarini kashf etishda juda katta
ma’lumotlarga ega bo‘lishmoqda. XIX asrda yashab ijod etgan romantik ingliz yozuvchisi Joxn 
Ruskin (John Ruskin) arxitektura muzlatilgan musiqa kabi deb ta’kidlaydi, Amerikalik
arxitektor Luis Sullivan (Louis Sullivan) o‘sha shakllarni ma’lum vazifalarni bajarishini 
ko‘rsatib berdi. XXI asr arxitektura dizayni esa musiqa va shakl hamohangli asosida g‘oya
ostida qurilishi mumkin. 
Energiya oqimi, modda va inson faoliyati paradigmalariga qarab loyihalashda oldinga
intilar ekanmiz, ayni damda o‘tmishdagi joyga nisbatan moslashuvlik, dinamik murakkablik, 
joylashuvchanlik va shakllanish kabi omillarga alohida ahamiyat beramiz. Yoqilg‘i bilan
ishlaydigan isitish, sovitish va yoritish vositalaridan avvalgi paytlarda, ichki va tashqi muhit 
bog‘lanish – arxitektura shakllanishining asosiy manbasi va tartibi hisoblangan. Bunday binolar
an’ana va madaniy xususiyatlarni o‘zida mujassam qilgan bo‘lib, faqatgina o‘sha hududgagina 
13
Arxitekturada inshootlarning soddaligi, ehtiyojga mosligi, tejamli bo‘lishiga intilganligi bilan 

tushuniladi.

13
Charles J. Kibert, Jan Sendzimir, and G. Bradley Guy (Edited by 2003) Construction 

ecology: nature as the basis for green buildings. London and New York - p. 231-247.

13
1) Organizm yashashi uchun zarur jarayonlar yig‘indisi: (anabolizm) kletkali moddalar ishlab 

chiqarilishi va boshqa moddalarning energiya hosil bo‘lishi uchun parchalanishi (katabolizm).

2) Tirik organizmlarning yashab qolish jarayonida energiyadan foydalanishi.

---

68
xos bo‘lgan. Biroq, bugungi kunga kelib, energiya almashinishi va metabolizm

15
– binoning 

shakli va joylashuvi o‘sha joyning iqlimiy injiqliklariga moslashuvchanlikdan ko‘ra

insonlarning jismoniy ehtiyojlarining qondirilishi asosiy vosita bo‘lib xizmat qilmoqda.