Qurilish materiallari ishlab chiqarish korxonalarining iqtisodiyoti

O‘u. 
O‘uk =  (3.) 
Amu 
Bunda: 
 O‘u - o‘rnatilgan uskunalar; 
Amu -amalda mavjud uskunalar. 
Xarid qilingan lekin o‘rnatilmagan uskunalarning barcha turlari va sabablarini 
ham aniqlash lozim. O‘rnatilmagan uskunalar - «harakatsiz» sarmoyadir. Uni ishga 
tushirish bajarilayotgan qurilish ishlari hajmining ko‘payishiga olib keladi va 
undan foydalanish samaradorligini oshiradi. 
Asosiy fondlardan foydalanish samaradorligini tahlil qilishda ekstensiv va 
intensiv omillaring ishlab chiqarish dasturi bajarilishiga ta’sirini topish ham 
zarurdir. 
Uskunalardan 
ekstensiv 
foydalanishni 
tavsiflovchi 
ko‘rsatkichlarga: 
uskunalar miqdori, jumladan, ishlatilmayotgan mehnat vositalari ulushi; 
uskunalarning ishlamagan vaqti (dastgoh, soatlar); uskuna ishlashining 
smenadorlik koeffitsiyenti; mashina va dastgohlar saroyi tuzilishi kabilar kiradi. 
Bir uskunadan ekstensiv foydalanish koeffitsiyenti ishlangan mashina va 
mashina-soat amaldagi miqdorini ularning reja va bazis miqdoriga bo‘lish yo‘li 
bilan aniqlanadi. 
Intensiv foydalanish koeffitsiyenti bir mashina-soatda ishlab chiqarilgan 
mahsulotning hajmi bilan o‘lchanadi. Uni aniqlash uchun bir mashina-soatda ishlab 
chiqarilgan mahsulot hajmini rejadagi mahsulot bilan aniqlanadi. 
Asosiy fondlardan (Af) foydalanish samaradorligi darajasidan umumiy holda 

---

75 
ishlab chiqarish samaradorligi kelib chiqadi. Asosiy fondlardan qanchalik ko‘p 
foydalanilsa, shunchalik ko‘p mahsulot chiqariladi, uning tannarxi arzonlashadi, 
mehnat samaradorligi, foyda va rentabellik yuqori bo‘ladi. Asosiy fondlardan 
foydalanish samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlarga: Af mahsuldorligi, Af 
rentabelligi, mashina va uskunalar quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti kiradi. 
Asosiy fondlar fond mahsuldorligi tahlil qilinayotgan davrda (odatda, bir 
yilda) ishlab chiqarilgan (sotilgan) mahsulotning o‘rtacha yillik qiymatiga nisbati 
shaklida quyidagi formula orqali topiladi: 
M 
Afm =
Ao‘yq 
(4.) 
Bu yerda: 
Afm - asosiy fond mahsuldorligi; 
M- tahlil qilingan davrda ishlab chiqarilgan (sotilgan) mahsulot hajmi; 
Ao‘yq - asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati. 
Qurilish sohasida xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning asosiy fondlarga 
anchagina mablag‘lari jalb qilingan bo‘ladi. Mazkur mablag‘larning qaytimi asosiy 
fondlardan samarali foydalanish evaziga amalga oshiriladi. Asosiy fondlari 
ifodalovchi ko‘rsatkichlarni uch guruhga bo‘lish maqsadga muvofiq: 
- 
asosiy fondlar holatini ifodalovchi ko‘rsatkichlar; 
- 
asosiy fondlar bilan ta’minlanganlikni ifodalovchi ko‘rsatkichlar; 
- 
asosiy fondlar samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlar. 
Asosiy fondlarning holatini tahlil qilishda ularni ifodalovchi ko‘rsatkichlarni 
hisoblash lozim. Unda bazis davri ma’lumotlari haqiqiy malumotlar bilan 
taqqoslanib, o‘zgarishlarning yaxshilangani yoki yomonlashish sabablari 
aniqlanadi, ko‘rsatkichlarni yaxshilanishi uchun aniq tavsiyalar ishlab chiqiladi. 
Asosiy fondlar iqtisodiy tuzilishini va holatini ifodalash uchun ko‘rsatkichlar 
tizimidan foydalaniladi. 
Asosiy fondlarning samaradorlik ko‘rsatkichlari korxona xo‘jalik faoliyatiga 
baho berishning muhim ko‘rsatkichlaridan biri sifatida olinadi. Ularning qatoriga 

---

76 
quyidagilarni kiritish mumkin. 
Ishlab chiqarish vositalari qaytimi - mahsulot hajmini ishlab chiqarish fondlari 
o‘rtacha yillik qiymatiga bo‘lish orqali aniqlanadi. 
Mashina va uskunalar qaytimi - mahsulot xajmini mashina va uskunalar 
o‘rtacha yillik qiymatiga bo‘lish orqali aniqlanadi. 
Ishlab chiqarish fondlari sig‘imi - ishlab chiqarish fondlari o‘rtacha yillik 
qiymatini mahsulot hajmiga bo‘lish orqali aniqlanadi. 
Mashina va uskunalar sig‘imi- mashina va uskunalar o‘rtacha yillik qiymatini 
mahsulot hajmiga bo‘lish orqali aniqlanadi. 
Korxona ishlab chiqarish quvvati deganda - uning to‘la ish bilan bandlik 
holatiga aytiladi.Bu holat nafaqat mahsulot ishlab chiqarish darajasiga, balki uning 
harajatlar tarkibiga, moliyaviy natijasiga ham ta’sir etuvchi birlik sifatida qaraladi. 
Ishlab chiqarish quvvatlari va uning foydalanish darajalariga baho berish asosida 
korxonaning joriy davrdagi iqtisodiy potensiali hamda uni maqsadli boshqaruvi 
belgilanadi. 
Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish tahliliga quyidagilarni xarakterlash 
mumkin: 
- 
korxona ishlab chiqarish quvvatlarining texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari 
tizimi tahlili; 
- 
texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar va ishlab chiqarish quvvatlaridan - 
foydalanishning qiyosiy tahlili; 
- 
ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishning korxona harajatlariga 
ta’sirining tahlili; 
- 
ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishning korxona ishlab chiqarish 
samaradorligiga va faoliyat natijaviyligiga ta’sirining tahlili. 
Asosiy fondlar har bir sikldan so‘ng ishlab chiqarish sohasini tark etmay, 
mehnat jarayonida o‘z shaklini saqlab qolishi bilan tavsiflanadi. Ularning qiymati 
mahsulotga bir yo‘la emas, balki qismlab o‘tadi. Ammo shunday narsalar ham 
borki, ular o‘z iqtisodiy belgilariga ko‘ra mehnat quroli hisoblanadi, ammo, asosiy 
fondlar tarkibiga kiritilmaydi, balki aylanma mablag‘lar tarkibida hisobga olinadi. 

---

77 
Bularga, jumladan, qiymatidan qa’tiy nazar, bir yildan kam muddat ishlatiladigan 
tez eskiradigan buyumlar va qiymati xizmat muddatidan qa’tiy nazar tegishli 
vazirliklar va idoralar 100 tagacha eng kam oylik maosh doirasida belgilaydigan 
limitdan kam bo‘lgan buyumlar kiritiladi.