Qurilish materiallari ishlab chiqarish korxonalarining iqtisodiyoti

F
Т 
F
F
Н
а
л
an
х 
−
=
(1.) 
Bu yerda: 
F 
1
- asosiy fondlarning dastlabki qiymati; 
F 
t 
- asosiy fondlarning tugatish qiymati; 
T
a
- asosiy fondlarning amortizatsiya muddati yoki xizmat muddati, yil. 
Asosiy fondninng dastlabki qiymati - asosiy fondlari sotib olish vaqtidagi 
harajatlar summasi (etkazib berish, o‘rnatish yoki montaj harajatlari bilan birga). 
Eskirishni qayta tiklash qiymati - asosiy fondlarning bugungi kundagi 
inflyatsiya, qayta baholash va hokazolarni hisobga olgan holda hisoblangan 
qiymati. 
Qoldiq qiymat - bu asosiy fondlarning dastlabki yoki tiklash qiymati bilan 
eskirish summasi o‘rtasidagi farqdir. 
Asosiy ishlab chiqarish fondlari qurilish korxona va tashkilotlaming ishlab 

---

70 
chiqarish quvvatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 
Ishlab chiqarish quvvati - berilgan mashina va asbob-uskunalar, 
texnologiyalar va ishlab chiqarishni tashkil qilish uslubida mahsulot ishlab 
chiqarishning maksimal hajmi. Buni hisobga olgan holda qurilish korxonasining 
yillik, choraklik va oylik ishlab chiqarish quvvatini aniqlash mumkin. Bundan 
tashqari, quyidagi formula yordamida korxonaning o‘rtacha yillik quvvatini 
hisoblash ham amaliyotda keng qo‘llanilmoqda: 
12
12
2
1
1
P
F
P
F
F
F
Chiq 
ish

−

+
=
  
(2) 
Bu yerda: 
F
1
- korxonaning yil boshidagi asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymati; 
F
ish
- yil davomida ishga tushiriladigan asosiy ishlab chiqarish fondlarining 
qiymati;
F
chiq
- yil davomida hisobdan chiqarilgan asosiy ishlab chiqarish fondlarining 
qiymati;
P
1
va P
2
- asosiy ishlab chiqarish fondlarining ishga tushish (ishdan chiqish) 
paytidan boshlab o‘tgan to‘liq oylar soni. 
Ishlab chiqarish quvvatini va umuman asosiy ishlab chiqarish fondlaridan 
foydalanishni hisoblashda bir qator ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi. Ularni quyidagi uch 
guruhga bo‘lish mumkin: 
- ekstensiv ko‘rsatkichlar - asosiy ishlab chiqarish fondlaridan 
foydalanishning vaqt bo‘yicha ko‘rsatkichlari; 
- intensiv ko‘rsatkichlar - asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning 
unumdorlik (quvvat) ko‘rsatkichlari; 
- integral ko‘rsatkichlar - ekstensiv va intensiv omillaring jami ta’sirini, ya’ni 
ekstensiv va intensiv ko‘rsatkichlarning hosilasini hisobga oluvchi ko‘rsatkichlar. 
Mazkur ko‘rsatkichlar asosan asosiy ishlab chiqarish fondlaridan 
foydalanishning natural ko‘rsatkichlari hisoblanadi va quyidagi kategoriyalarni o‘z 
ichiga oladi: 

---

71 
- 
asbob-uskunalar va mashinalarning bandlik koeffitsiyenti; 
- 
almashinuv koeffitsiyenti; 
- 
asbob-uskunalarning unumdorligi. 
Ular bilan bir qatorda amaliyotda asosiy ishlab chiqarish fondlaridan 
foydalanishning qiymat ko‘rsatkichlari ham keng qo‘llanilmoqda. Ular qatoriga 
quyidagilarni kiritish mumkin: 
- 
fond qaytimi - ishlab chiqarilgan mahsulotning asosiy ishlab chiqarish 
fondlarining o‘rtacha yillik qiymati birligiga to‘g‘ri keladigan miqdori; 
- 
fond sig‘imi - fond qaytimi ko‘rsatkichiga teskari ko‘rsatkich; 
- 
fondlarning rentabelligi- asosiy ishlab chiqarish fondlarining o‘rtacha yillik 
qiymati birligiga to‘g‘ri keladigan foyda miqdori. 
Asosiy ishlab chiqarish fondlarini baholash va ulardan foydalanishni tahlil 
qilishda mehnat va ishlab chiqarishning fond bilan qurollanganligi hamda uning 
yana bir turi - mehnat va ishlab chiqarishnng mexaniq qurollanganligi kabi 
ko‘rsatkichlarni ham e’tiborga olish lozim. 
Kapital qurilish sohasida faoliyat ko‘rsatuvchi korxonalar iqtisodiy 
samaradorligini oshirishga erishish ulardagi mavjud asosiy ishlab chiqarish 
fondlarining tarkibini yangilab borish orqali amalga oshiriladi. Asosiy fondlar 
tarkibini yaxshilash uchun asosan quyidagi tadbirlarni amalga oshirish yaxshi 
iqitisodiy samara beradi:
1. korxona qurilish texnikasi tarkibini yangi va zamonaviy turdagi qurilish 
texnikalari bialn to‘ldirib borish; 
2. korxonada mavjud va qurilish jarayonida foydalanilayotgan mashina-
mexanizmlar va asbob-uskunalarni modemizatsiya qilish; 
3. jismoniy va ma’naviy eskirgan va qurilish jarayonida foydalanilmayotgan 
asbob-uskunalarni tugatish yoki sotish. 
Qurilish korxonalari va qiurilish ishlarini amalga oshirish texnologiyalarining 
rivojlanib borishini ta’minlash, amalda foydalanilayotgan ishlab chiqarish 
quvvatlarini 
modemizatsiya
qilish va texnik-texnologik yangilash jarayonlarini 
jadallashtirish hisobidan amalga oshiriladi. Ilmiy ishda o‘rganilayotgan mavzudan 

---

72 
kelib chiqib qo‘yilgan asosiy vazifa iqtisodiyotning lokamativ tarmoqlaridan biri 
bo‘lgan qurilish sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarda asosiy ishlab 
chiqarish fondlari holatini va resurslardan samarali foydalanish ko‘rsatkichlarini 
o‘rganish va sohada o‘z yechimini kutayotgan masalalarni aniqlash hamda qurilish 
korxonasida asosiy fondlardan foydalanish samaradorligin oshirish bo‘yicha ilmiy 
asoslangan amaliy tavsiyalar ishlab chiqish masalasi qo‘yilgan. Qo‘yilgan vazifani 
amalga oshirish uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish lozim bo‘ladi: 
- 
qurilish korxonasining asosiy texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlaridan samarali 
foydalanish yo‘llarini izlab topish; 
- 
qurilish korxonasini asosiy ishlab chiqarish fondlar (qurilish mashinalari va 
mexanizmlari) bilan ta’minlanganlik darajasini aniqlash hamda ular tarkibidagi 
o‘zgarishini to‘g‘ri va aniq tahlil qilish; 
- 
qurilish korxonasining mavjud mashina va mexanizmlardan foydalanish 
samaradorligini tahlil qilish; 
- 
Qurilish korxonasining ishlab chiqarish quvvatlarini ko‘paytirish va mavjud 
resurslardan samarali foydalanish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. 
Qurilish industriyasidagi korxona va tashkilotlarning asosiy ishlab chiqarish 
fondlari tarkibi ularning ishlab chiqarish quvvatlaridan bevosita foydalanish 
ko‘rsatkichlariga ta’sir ko‘rsatadi. Qurilish tashkilotlarining asosiy fondlar bilan 
qurollanish darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, ularning ishlab chiqarish quvvati ham 
shu singari yuqori bo‘ladi. 
Ishlab chiqarish quvvati - berilgan mashina va asbob-uskunalar, 
texnologiyalar va ishlab chiqarishni tashkil qilish uslubida (mashinistlar va 
mashina-mexanizmlardan foydalanuvchi ishchilar soni hamda ularga ajratilgan 
vaqtni hisobga olgan holda) qurilish-montaj ishlarini amalga oshirishning
maksimal hajmi hisoblanadi. 
Qurilish sohasidagi korxonalar va yirik hissadorlik jamiyatlari, birlashmalari, 
odatda, faqat asosiy qurilish-montaj ishlarini amalga oshirish maqsadida emas, 
balki qurilishga tegishli turli ish turlarini (qurilish materiallari ishlab chiqarish 
konstruksiyalar tayyorlash va x.k.) amalga oshirish, kommunal xizmatlar 

---

73 
ko‘rsatish, turar joy va boshqa xo‘jaliklar binolariga xizmat ko‘rsatishni amalga 
oshiruvchi asosiy fondlarga ega bo‘ladi. Bunday korxonalar asosiy fondlari 
tarkibida ikkita guruh: ishlab chiqarish mashina va mexanizmlari va noishlab 
chiqarish sohasi asosiy fondlariga bo‘linadi. 
Qurilish korxonalarida asosiy fondlari natural ko‘rinishda va pul qiymatida 
hisobga olinadi. Natural ko‘rinishidagi hisob-kitoblar fizik o‘lchov birliklarida (m, 
kg, dona va hokazolar) yoki quvvat o‘lchov birliklarida amalga oshiriladi. Ba’zi 
hollarda asosiy fondlar natural ko‘rsatkichlarning statistik hisobotlari mavjud. 
Asosiy fondlarni pul qiymatida baholashda buxgalteriya hisobida va hisobotida olib 
boriladi.
Ishlab chiqarish miqyosining o‘sishi va boshqa ijobiy o‘zgarishlar 
sharoitlarida, ba’zan korxonaning asosiy fondlari, jumladan, ishchi mashinalar va 
uskunalar, ishlab chiqarish binolari, qurilmalar etmay qoladi. Bunday hollar ro‘y 
berganda korxona shartnoma asosida o‘ziga kerakli bo‘lgan asosiy fondlari yollaydi 
va ular ijaraga olingan hisoblanadi. Ijaraga beruvchi va ijaraga oluvchi o‘rtasida 
yuzaga keluvchi mulk munosabatlari lizing deyiladi. 
Asosiy fondlardan foydalanish samaradorligiga turli omillar ta’sir qiladi: 
- 
ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot hajmi; 
- 
asosiy fondlar o‘rtacha yillik summasi; 
- 
ishlab chiqarishda band bo‘lgan xodimlar mehnatining samaradorligi; 
- 
asosiy fondlar samaradorligi; 
- 
asosiy fondlar alohida turlaridan foydalanish samaradorligi kabilar kiradi. 
Tahlil qilishda ushbu omillar ta’sirini hisoblash, o‘tgan yil ishlab chiqarish 
dasturi ma’lumotlari bilan taqqoslash va dinamikasini o‘rganish lozim. Asosiy 
fondlarning alohida turlari, avvalambor, ularning aktiv qismidan foydalanish 
ko‘rsatkichlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. 
Barcha uskunalar mavjud, o‘rnatilgan va ishlayotganlarga ajratiladi. 
Mavjudlariga korxona ixtiyorida bo‘lgan, qaerdaligi (tsex, ombor) va qanday 
holatdagidan qat’iy nazar, barcha uskunalar kiradi. 
O‘rnatilgan uskunalar - bu montaj qilingan va ishga tayyorlangan ish joyidagi 

---

74 
uskunalardir. 
Ishlayotgan uskunalar - bu qancha vaqt turganligidan qat’iy nazar, (hisobot 
davrida) amalda ishlayotgan uskunalardir. 
Asosiy fondlar samaradorligini tahlil qilishda muayyan sanadagi amalda 
mavjud uskunalarga nisbatan o‘rnatilgan uskunalar darajasini aniqlash, ya’ni 
o‘rnatilgan uskunalar koeffitsiyentini quyidagi formula bo‘yicha hisoblash lozim: