Qur’on sura va oyatlar ma`nosi Reja

Qur’on sura va oyatlar ma`nosi
Reja

1. 
   Muqaddas Qur’oni karim va uning islom dinidagi o’rni
   
2. 
   Qur’ondagi islom dinining marosimlar
   
3. 
   Hadislar – islom dinining asosiy manbalari
   
4. 
   Islom an’anasida suralar xronologiyasi
   

Muqaddas Qur’oni karim va uning islom dinidagi o’rni. Har qanday e’tiqod va uning ta’limoti ma’lum bir manbalarga tayanadi.

Jahonda keng tarqalgan dinlarning barchasida ham ilohiy so’zlardan iborat deb muqaddaslashtirilgan kitoblar borligini o’tgan darslarimizda aytdik va ko’rib chikdik.
Jumladan, xristian dinida «Bibliya», uning tuzumiga kiradigan afsonaviy payg’ambar Iso
Masihning hayoti va targ’ibotlaridan iborat deb hisoblanadigan injillar, yahudiy dinida
«Bibliya»ning qadimiy axd qismi, xususan uning tizimiga kiradigan xudo Yaxva
tomonidan afsonaviy Muso payg’ambarga vahiy qilingan deb hisoblanadigan «Tavrot»
hamda uning sharhlari to’plami-«Talmud» buddizm dinida xudo Buddaning ko’rsatmalaridan iborat deb hisoblanadigan «Tripitaka», hinduizm dinida qadimiy
brahman dinidan boshlab muqaddas hisoblangan «Vedalar» va ularni sharhlovchi asarlar
uppanishadlar ana shunday muqaddaslashtirilgan bebaho yozuvlar to’plamidan hisoblanadi.
Islom dinida asosiy diniy kitob hisoblangan «Muqaddas Qur’oni Karim» ham
ilohiy so’zlardan iborat deb muqaddaslashtirilgan, uning mazmuni esa osmondan
xudo tomonidan yuborilgan ko’rsatmalardan iborat deb ishonish musilmonlar oldiga
qo’yilgan asosiy e’tiqod talablaridan biri sifatida ilgari suriladi va shunday ham.
«Qur’on» so’zi arabcha «qara’a»-o’qimoq bo’lib (ya’ni qiroat bilan ovoz chiqarib), «o’quv» yoki «o’qish» mazmunini beradi.
Qur’on (tekstlari) matnlari katta kitob qilib to’plangandan keyin ham o’zining og’zaki ijodiga xos xususiyatlarini saqlab qolganligini batafsil kuzatish mumkin. Dunyodagi barcha islomshunos (dinshunos) buyuk olimlarning fikriga ko’ra,
Qur’on jahon taraqqiyoti va madaniy merosiga buyuk hissasini qo’shib kelmoqda.
Qur’on va unga asoslangan islom madaniyati bugungi dunyo madaniyatining eng muhim qismini tashkil etadi.
Bu o’zga dinlar muqaddas kitoblari hamda falsafiy aqidalarini inkor etish degan so’z emas, albatta. Jumladan, Tavrot, Injil, Zabur ham Qur’ondan ilgari Olloh tomonidan yuborilgan kitoblar deb hisoblanadi. Ammo din nuqtai nazaridan islom o’zidan oldingi dinlardan farq qilib, o’zga dinlardan so’ng vujudga kelgan «oxirgi» din bo’lganligi uchun uning oldingilariga nisbatan ancha afzal jihatlari va «zamonaviy» tomonlari bo’lishligi tarixiy-taraqqiyot jihatdan tabiiy deb o’ylash joizdir.Bunga ko’p misollar keltirish mumkin. Sog’lom falsafiy nuqtai nazardan:
Olloh oliy mavjud, yagona va makonu zamonda cheksizdir. Shu haqiqat Qur’onda
ham ta’kidlanadi. Mazkur vujudga oid «Ollohu kur-s-samoviy va-l-’arz» (Olloh ko’klar va erdagi nurdir» - Nur surasi, 35-oyat) degan oyatga ahamiyat berilsa, bu borliq haqidagi
bugungi ilm. (Qur’oni Karim t-1991 319 bet). Ma’lumotga eng muvofik diniy hukmdir.
Qur’onning tabiiy ilmlar rivojiga turtki bo’lgani ham to’g’ri. Ya’ni, mavjudotning mohiyatiga oid holatlarni oladigan bo’lsak, Qur’ondagi: «Va min qo’lli shay’in halaqno zavjayn» (har bir narsani juft qilib yaratdik!») Va-z-zoriyot surasi, 49-oyat ) degan hukm ko’plab ilmiy kashfiyotlarga g’oyaviy asos bo’lgan. Qur’onda o’tgan zinatlar haqidagi qissalar tarixi, jug’rofiya, ilmi falak, ilmi tabiat va boshqa sohalarga tegishli oyatlar uchraydi. Qur’on - hidoyat kitobi, ya’ni insonlarni lutf bilan to’g’ri yo’lga boshlovchi, to’g’ri yo’lga cheksiz undovchi ishoralardandir. Undagi tarix, tibbiyot, kimyo (ximiya) kabi boshqa fanlar haqidagi oyatlar ham inson aql-zakovatiga xitob bo’lib, uni hidoyatga chorlash uchun xizmat qiladi. Shuningdek falsafa, adabiyot, tarix, jug’rofiya kabi ilmlar ham Qur’on bilan chambarchas bog’langanligini ko’p holatlarida kuzatamiz.
Bobokalonlarimiz Ibn Sino, Forobiy, Beruniy, Al Xorazmiy va boshqalarning
bizga qoldirib ketgan ilmiy meroslarida Qur’oni Karim etakchi o’rinni egallaydi. Ular
) Qur’oni Karim oyatlaridan ,unga bog’liq ilmlardan keng miqyosda foydalanganlar.
Shoirlarimiz Xoja Ahmad Yassaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Zahriddin
Muhammad Bobur, Mashrab, So’fi Olloyorgacha, bu yoki inqilobgacha va hatto inqilob davrida o’tgan ko’plab qalam ahllari ijodida Qur’onning katta ta’siri borligini chratamiz. Ularning barchasi o’z zamonasining ilg’or farzandlari bo’lganlar. Umuman, Qur’on tavsiflarida musulmon ilohiyoti taraqqiyotidagi turli-tuman oqimlar, mazhablar o’rtasidagi ijtimoiy-siyosiy va g’oyaviy kurash, shuningdek Qur’on mazmunini jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarga moslashtirishga intilishlar ham o’z ifodasini topmay qolmagan.
«Qur’oni Karim» arab adabiyoti, prozasi (lingvistikasi)ning dastlabki yodgorligi
sifatida yagona arab adabiy tilining shakllanishiga sabab bo’lgan buyuk asardir.
Qur’on uslubi (nasriy qofiya - saj’da yozilgan) jahon adabiyoti, ,ayniqsa, Sharq
adabiyotiga sezilarli darajada o’z ta’sirini ko’rsatgan.
Hozirgi vaqtda yurtimizda, xalqimiz qalbiga tom ma’nodagi hurfikrlilik, vijdon (e’tiqod) erkinligi, milliy munosabat, milliy mafkura, o’tmish madaniy merosiga hurmat, diniy ta’limotga yangicha munosabat va hurmat holatini olib kelgan qayta qurish (bozor iqtisodiyati) oshkorolik (xolisona) davrida Qur’oni Karim va boshqa barcha haq diniy adabiyotlarni o’rganishga shijoat bilan kirishish o’z davrimizning qutlug’ voqealaridandir.
Qur’ondagi islom dinining marosimlar, axloqiy ko’rsatmalar, huquqiy qoidalar,
odat va an’analar, millionlab insonlarning hayoti va yashash tarzning eng muhim
jihatlarini o’zida mujassamlashtirgan bebaho kitob (qomus)dir.
Uning sura va oyatlari ijtimoiy - ommaviy va qolaversa xususiy (duogo’ylik) marosimlarida, nomozlarda, davlat va oila bayramlarida, jamiyat kundalik hayotga
aloqador turli munosabatlar (to’g’ri tushunilgan takdirdagina) bilan to’lib toshgandir.
Bu kitobdagi juda ko’p pand - nasihat va iboralar, tilidan, millatidan qat’iy nazar, nafaqat islomiy, balki xalqlarning adabiy tiliga, kundalik muomalasiga singib ketgan.
Xulosa qilib aytganda, musulmonlarning asosiy muqaddas kitobi bo’lgan
Qur’on dunyoning o’ziga xos bir yagona durdonasidir. Sharq xalqlarining ijtimoiy va
ma’naviy qolaversa, ma’rifiy rivojiga ulkan ta’sir ko’rsatgan bo’lib, u butun
bashariyatning yo’lchi yulduzi deb aytishga haqlimiz. Qur’on islom dinining muqaddas kitobi sifatida butun dunyoga ma’lum.
Allomalar, dinshunoslar, islomshunoslar bu ilohiy kitobni ta’riflab: «Qur’on
Ollohning mo’jiza kalomi bo’lib, Muhammad mustafo salallohu alayhu vassalamga
vahiy orqali tushgan, tilovati ibodat hisoblanuvchi kitobdir», - deb hisoblaydilar
Diniy rivoyatlarda ko’rsatilishicha, Qur’onning mazmuni mo’jizaviy holatda
Muhammad ibn Abdulohga parcha-parcha qilib 22-23 yillar davomida vahiy (aks-
sado) yuborilib turilgan va vahiyning birinchi ayon bo’lishi «Laylat-ul qadr» deb
ataladi ya’ni, o’sha kecha tunda boshlanib, uning vafotigacha davom etgan. (610-632
yillar). Keyinchalik islomda muqaddaslashtirilgan ana shu kecha an’ana bo’yicha
xijradan 12 yil ilgari ramazon oyining 27 ga o’tar kechasi melodiy hisob yilnoma
58bilan 610 yilning 31 iyulidan 1 avgustgacha o’tar kechasi Qur’onni vahiy qilishning
boshlanishi asos qilib olingan.
Bu haqda Qur’onda shunday deyiladi:
1. «Albatta Biz u (Qur’on)ni qadr kechasi nozil qildik.
2. (Ey Muhammad), qadr kechasi nima ekanligini siz qaerdan bilar edingiz.
3. Qadr kechasi ming oydan yaxshiroqdir». (Qadr surasi. 97, 1-3 oyatlar.
T.91.642 bet)
Vahiyning boshlanishi to’g’risida diniy rivoyatlarda, jumladan Ibn-Isxok, Ibn-
Islomning «Sirot-ar rasul Olloh» (Olloh elchisining hayoti) asarida: Muhammadning
Makka (Madinada) yaqinida joylashgan Xira tog’idagi g’orga borib ibodat qilishi
odat bo’lgan, deb yozadi.
Islom an’anasi bo’yicha ana shu kechada vahiy deb hisoblangan «Al - a’laq», «Laxta qon» nomli sura (96 - sura, 640 - bet) quyidagi oyatlar bilan boshlanadi:
1. (Ey Muhammad, barcha mavjudotni) yaratgan zot bo’lishi Parvardigoringiz nomi bilan (boshlab) o’qing! 2.U insonni laxta qondan yaratgan (zotdir). 3-4. o’qing! Sizning Parvardigoringiz (insoniyatga) kalomni (ya’ni yozilishni-xatni) o’rgatgan o’ta qaramli zotdir. 5. U zot insonga uning bilmagan narsalarini o’rgatadi.
Diniy rivoyatlarda Muhammad o’ziga birinchi vahiy kelgach, targ’ibot boshlashga jur’at etmagan, shu sababli, Alloh unga qaytadan murojaat etib, uni
targ’ibot boshlashga da’vat etgani to’g’risida dalillar bor:
1-2-3-4. Ey (kiyimlariga) o’ralib olgan zot, kechasi (bedor bo’lib, nomozda)
turing!... Qur’onni tartib bilan (ya’ni dona - dona qilib) tilovat qiling! (73-sura 584
bet). 74-suraning boshlanishida ham yuqoridagidek Muhammadga murojat qilgan
mazmun berilgan: 1-2 Ey (liboslarga) burkanib olgan zot, turing - da, (insonlarni
oxirat azobidan) ogohlantiring! (74-sura, 587 bet). Muhammad faqat Alloh so’zlarini
insonlarga etkazib beruvchi payg’ambar yoki elchi deb e’tirof etiladi. Vahiy esa
Allohning Jabroil nomli farishta orqali o’z payg’ambariga zudlik bilan xabar
etkazishi, deb tushuniladi.
Yuqorida aytib o’tilgandek, islom manbalarida rivoyat qilishlaricha Muhammad
40 yoshga etganda, ya’ni 610 yili Makka shahri yaqinidagi Xira nomli g’orda yolg’iz
59qolib, ibodat bilan mashg’ul paytida, Jabroil farishta u kishiga birinchi bor Qur’on
oyatlarini keltirgan. Odatda Jabroil Muhammadga oyatlarni o’qib berar, u kishi esa
yod olib, o’z safdoshlariga yoddan etkaza bergan, ular ham boshqalarga shunday qila
bergan. Islom an’anasida Qur’oni Karim kitob sifatida Muhammadning vafotidan
keyin shakllangan. Bundan keyingi davrlargacha oid bo’lgan diniy rivoyatlarga
qaraganda Muhammad Allohga e’tiqod qilish va musulmonlikni qabul qilishi
to’g’risida targ’ibot boshlagandan keyin bir qism makkaliklar uning izidan borgan,
lekin ko’pchilik uning targ’ibotiga qarshi chiqqan. Qur’onda Muhammad targ’ibotiga
qarshi chiqqanlarga «Kofirlar» degan nom berilgan.
Payg’ambar - «forscha» xabar etkazuvchi, xushxabar etkazuvchi (payg’om-
xabar, bar-boridan etkazmoq) ma’nosini beradi. Bu ma’noda Qur’onda «Nabiy»
(nabo-arabcha xushxabar, g’oyibdan keluvchi xabar degani). Bundan tashqari «rasul»
(elchi) atamasi ham ishlatiladi.
Islom bo’yicha Muhammad – oxirgi payg’ambar, Allohning elchisi. Qur’onning
mazmuni Alloh so’zlaridan iborat, bunga e’tiqod qilish esa dinning asosiy e’tiqod
talablaridan biri degan tushuncha Qur’on oyatlari asosida shakllangan. Bu
tasavvurlar bevosita diniy e’tiqodga xos bo’lgan qarashlar va diniy rivoyatlardan
iborat ekanligi o’z-o’zidan ravshandir. Biroq, VII asr boshlarida islom dinning va
Qur’onning vujudga kelishiga sabab bo’lgan ma’lum tarixiy voqealarning yuz
berganligi va bunda faoliyat ko’rsatgan ayrim tarixiy shaxslarning bo’lganligi
shubhasizdir.
Bu masalani ilmiy mushohada etish bo’yicha XIX asr o’rtalaridan boshlab qator
Evropa va rus islomshunoslari katta ish olib borganlar. Kezi kelganda shuni ham
aytish kerakki, bu dinni ko’ra olmaydiganlar ham yo’q emas, albatta.
Hatto Qur’on nozil bo’lgan davrlarda ham unga yuzaki qarovchilar: «Bu
(Qur’on Ollohning so’z emas, balki) faqat avvalgilardan naql qilinayotgan bir sehrdir. Bu faqat basharning so’zdir» deb baho beruvchilar bo’lgan. (74-sura 24-25-oyatlar.588 bet.). Bu oyatlardan kelib chiqib soxta islomshunoslar ham Qur’onning vujudga kelishiga etarli baho beraolmadilar. matnlarida Muhammadning oddiy odam sifatida hech qanday
mo’jiza ko’rsatishga qodir emasligi to’g’risida har xil uydirmalar yozishgan.
Vaholanki, suralarda Muhammadning hayoti va faoliyati to’g’risidagi ma’lumotlar
iboratomuz ochib berilgan.
Hadislar – islom dinining asosiy manbalaridan biri. Hadislar islom dinining Qur’oni Karimdan keyingi muqaddas manbalaridan bo’lib, Muhammad payg’ambarning o’gitlari va hayoti haqidagi kichik hikoyalardan iborat. Ulamolar tomonidan shunchalar ko’p hadis to’planganki, ularning qaysi biri chin, qaysi biri yolg’onligini aniqlashga ehtiyoj tug’ilgan.
Rus filosofi B.E Bertelsning ko’rsatishicha1 yangi hadislarni to’qib chiqarish hech qanday gunoh hisoblanmagan, yuzlab hadis chiqarganlarni aytib, shu bilan mag’rurlanib yurgan kishilardan madinalik Ibn Abu Yah’yo, bag’dodlik al-Voxidiy, xurosonlik Ibn Sulaymon, suriyalik Muhammad Ibn Sayid, kufalik Abd-al-Karim Ibn Abdul-Avj va boshqa shunga o’xshash dalillarni keltirish bilan shubhalanadi. Haqiqiy deb hisoblangan hadislar to’g’risida eng mashxur ilohiyatchilar o’rtasida ham yagona fikr bo’lmagan joylarini vaj qilib olgan. Islom an’anasida eng obro’li hisoblangan hadislar to’plamini tuzgan Ismoil al-Buxoriy Muhammadning so’zlari va hukmlari deb hisoblangan rivoyatlardan 600 mingtachaga yaqinini sinchkovlik bilan erinmasdan to’plab, ulardan eng ishonarlisi 9220 tasini o’ta to’g’ri deb topgan.
Imom al-Buxoriy (810-870). U tuzgan hadislar ko’pincha «Sahihi Buxoriy yoki
Sahih al Buxoriy deb, aslida esa «Al-Jam’as-Sahih» ya’ni (eng ishonarli to’plam) nomi
bilan islom olamida mashhurdir. Shu sababli Buxoriy va undan keyin hadislarni to’plagan
Muslim al-Kisha Nuriy (817-875) o’z to’plamlarini «as-Sahih (ishonchli) deb atagan.
Xullas, Bertelsning xulosasiga e’tibor bersak, hadislarning hammasi ham Muhammad
hayotini va ilk islom tarixini aniqlash uchun ishonchli manba bo’la olmaydi deydi.
Yana bir XX asrning mashxur islomshunosi, arabshunos I.Yu.Krachkovskiy
Qur’onga Muhammadning inson sifatida qilgan ijodining mahsuloti, ma’lum muhitda va
ma’lum sharoitda vujudga kelgan asar sifatida qarab, bu yodgorlikning vujudga kelishida
1
Bertels E. E. Suizm i suiyskaya literatura. M.1965.str 14-15.
61Muhammadning faoliyatiga katta ahamiyat berib, uning haqligiga shubha qilmaydi.
Uning fikricha, Muhammad hayoti keyinchalik rivoyatlar bilan qoplangan, 622 - yili
Madinaga ko’chib kelgandan ilgarigi hayoti juda oz ma’lum, u asosan tarixiy shaxsdir,
shubhasizki, eramizning VI-VII asrlarida yashaganligi, ya’ni Qur’on asosan 610-632 yillar
o’rtasida vujudga kelgan asardir.
Qur’on matnlarini to’plash Muhammad vafotidan so’ng 20-25 yil davomida
dastlabki xalifalar Abu Bakr Siddiq, Umar Ibn hattob, Usmon Ibn Affon va nihoyat
hazrati Alilar davrida amalga oshirilgan.
Muhammadning tiriklik vaqtlarida, uning so’zlarini tartib bilan yozib bormagan,
ba’zi odamlar suralarni o’z ixtiyorlari bilan yozib olib saqlab yurganlar. Ba’zi
odamlarning xususiy jamlamalari ham bo’lgan.
Xalifa Abu Bakr Siddiq davrida Arabiston yarim orolida ayrim qismlarida dinni
qabul qilmaganlar o’rtasida g’alayonlar tez-tez bo’lib turgan g’alayon bostirilgan va
Muhammadning ko’rsatmalariga sodiqlik bilan Abu Bakr va Umarlar tomonidan
davlat boshqarilgan. « Shu janglarda ko’plab Qur’onni to’liq yod olgan qariyalar
bo’ldilar. Yamamadagi jangda 72 qari shahid bo’ldi. Shunda hazrati Umar, Abu
Bakrga: qarilar o’lib ketaversa, Qur’onga zarar etishi mumkin, shuning uchun uni
kitob shakliga keltirib jamlab qo’yish kerak degan maslahatni berdi.
Qur’on matinlarini to’plash va tartibga solish ishi 633 yili suralarining ko’pini
yod bilgan Zayd Ibn Sobitga topshirilgan. U kishi, payg’ambarimiz qilmagan ishini
qilmayman, bu ishdan ko’ra elkamga bir tog’ni yuklanglar engil bo’ladi deb javob
berganlar.
Rivoyat qilishlaricha, Muhammadning vafotidan so’ng Olloh taolo Zaidning
ham qalbiga yo’l ochib, Qur’onni jamlashga dav’at etgan va u zot bu ishga ziyraklik
bilan kirishgan. Kiyik terisiga yozilgan sahifalar jamlanib, hali falarning uyiga qo’yib
saqlanib borilgan. Zayd to’plagan variantlar (suhuf) rasmiy ravishda muqaddas yozuv
sifatida e’tirof etilmagan.
Suhuf tuzilgandan 17-18 yil o’tgandan so’ng undan boshqa to’plamlar ham
barchaga ma’lum bo’lgan uchinchi xalifa Usmon Ibn Affon davrida xalifalik
kengaytirilib, arab bo’lmagan o’lkalarga ham islom keng tarqaldi .
62Ta’biyki u Qur’on to’plamlarini taqqoslab chiqish va yagona to’plam tuzishga
topshiriq (farmon) bergan. Zayd boshchiligida qayta tuzilgan to’plam « Musxaf» deb
nom olgan. Ko’pincha islom olamida «Usmon Musxafi» deb ham yuritiladi. Bu
nusxa musulmonlarda Qur’onning asl nusxasi deb hisoblanadi.
Uning asl nusxasi Madinada qoldirilgan, undan uch nusxa (boshqa ma’lumotlar
buyicha 6 nusxa) ko’chirilib, Kufa, Basra, Damashq shaharlariga yuborilgan va ushbu
rasmiy tekstlardan farq qiladiganlari yo’qotilishiga buyruq berilgan. Bizgacha etib
kelgan eng qadimiy Qur’on qo’lyozma nusxalaridan 2 tasi hozirgacha saqlanib
qolgan. Biri Toshkentda, ikkinchisi Qohirada Misr milliy kutubxonasida
saqlanmoqda.
Qur’on 114-suradan iborat. Suralarni juda shartli ravishda kitoblardagi boblar
bilan taqqoslash mumkin. Qur’on matnlarida «sura» so’z muayan ravishda «oyatlar
to’plam i (oyatlar qatori yoki oyatlar tizmasi) ma’nosini beradigan joylar ko’p
uchragani sababli, bu termin oyatlar yig’indisi ma’nosida tushuniladi deyish mumkin.
Suralar Qur’onda o’z mazmuniga yoki paydo bo’lgan vaqtiga
(xronologiyasiga) qarab emas, balki hajmiga, ya’ni, har bir suradagi oyatlarning
miqdoriga qarab joylashtirilgan.
Faqat bir necha sura bundan mustasno: 7 ta oyat bilan birinchi o’ringa
joylashgan 1-sura, 5 va 6 oyatdan iborat bo’lgan 113 va 114-suralar, 4 oyatli 106,
112-suralar va hokazo. Suralarning hajmi ham har xil: eng katta xajmga ega bo’lgan
2-sura 286 oyat bor, eng kichik suralar (103, 108, 110) faqat 3 oyatdangina iborat.
Qur’on dastlabki islom g’oyalarini o’zida aks ettirgan yagona yozma asar
bo’lgani sababli islom tarixi bilan shug’ullangan barcha olimlarning bu kitobni tahlil
qilishga katta e’tibor berganliklari tabiiy bir holdir.
Evropa olimlari jumladan mashxur nemis arabshunosi Teodor Naldeke (1836-
1930) xronologiyasi buyicha suralar umuman to’rt asosiy davrga bo’lingan: 1)Makka
davrida 48 ta sura bo’lib, bular Muhammad faoliyatining dastlabki to’rt yiliga (610-
614)to’g’ri keladi. g’ki buni poetik suralar deb ataydi. 2)Makka davrida 21 ta sura
undan keyingi ikki yilga (615-616) to’g’ri kelib, Rahmon suralari deb ataladi.
633)Makka davrida 21 sura hijratdan oldingi oltinchi yilga (617) to’g’ri keladi.Bu
suralar payg’ambarlik suralari deb ataladi.
Madina davrida 24 ta sura bo’lib, ular Muhammadning Madinada yashagan
davriga (622-632) to’g’ri keladi deb belgilangan.
Islom an’anasida suralar xronologiyasi mustaqil masala sifatida hech qachon
ko’tarilmagan va muhokama qilinmagan. Faqat suralar ikki qismga bo’lingan. Makka
davriga 86 sura, Madina davriga 23 sura(ba’zi ma’lumotlarga qaraganda Makkada 91
sura, Madinada 23 sura) kiritilgan.Qur’onning har bir surasi bir necha oyatdan iborat.
Umuman 6236 ta oyat bo’lib, «Oyat» so’zi faqat Qur’onning o’ziga xos atamadir va
o’sha zamonda» «karomat», «Ilohiy belgi» ma’nosini anglatgan.
Bundan tashqari islom dini an’anasida ayrim muhim deb hisoblangan
oyatlarning o’ziga xos nomi bo’lib, ular asosan ana shu oyatlarning mazmuniga qarab
berilgan. Qur’ondagi har bir suraning nomi bor. Bu nom sura boshlanishida sarlavha
qilib berilgan. Olimlarning fikricha, sura nomlari ham Qur’onni tahrir qilish davrida
kiritilgan bo’lishi kerak. Chunki ko’pchilik hollarda suraning nomi biror ism yoki
so’zga asoslanib berilgan.
Tabiat hodisalari: «Kun», «Tun», «Oy», «Quyosh», hayvonlar nomalari: 2-sura
«Al-Baqara» (sigir) 6-sura «Al-An’on» («hayvon, mol») 29-sura «Al-Ankabut»
(o’rgimchak) va boshqalarni ko’rsatish mumkin.
Evropa islomshunoslaridan ko’plarining oyatlarni belgilovchi harflar mazmunini
ochishga qaratilgan o’rinishlari ham halicha natija bergani yo’q. Biroq T.Naldeke
fikri ma’lum e’tiborga sazovordir. Uning fikricha, bu harflar Zayid Ibn Sobit Suhufni
to’plagan vakitda ayrim suralarni talqin etgan shaxslar nomlarining bosh harflari
bo’lishi mumkin. Shunday qilib bu harflarni tushuntirib berishda haligacha olimlar
o’rtasida muayan fikr yo’q.
Qur’onning muqaddaslashtirish munosabati bilan uning mazmuni shunchalik
chuqur deb ko’rsatiladiki, oyatlardan uni talqin qilib berish faqat Ollohning qo’lidan
keladi, deb ko’rsatiladi: «Senga kitob yuborgan o’shadir. Unda tartib bilan
joylashtirilgan oyatlar bo’lib, ular Ona kitobdir. Boshqalarning mazmuni o’xshashdir.
O’z qalbida yo’ldan ozganlar uni chalkashtirishga urinib va izohlashga intilib, undagi
64o’xshash joylarga ergashadilar. Uni izohlab berishni Ollohdan boshqa hech kim
bilmaydi». (45-bet.3-sura).
Shunday qilib, Qur’on islom dinida eng muqaddas, barcha bilmlar manbai,
qonunlar yig’indisi, mazmuni osmondan Olloh tomonidan vahiy qilingan kitob
hisoblanadi.
Qur’onni muqaddas va ilohiy kitob deb tasvirlash maqsadida «Agar biz ushbu
Qur’onni biron tog’ga nozil qilganimizda, albatta siz u (tog’)ni Ollohning
qo’rquvidan egilib yorilib ketgan holida ko’rgan bo’lur edingiz». (Lekin ayrim
insonlarning dillari tog’ning toshidan ham kattikroq bo’lgani sababli ularga Qur’on
oyatlari ham ta’sir qilmas), - deyilgan. (59-sura, 21-oyat, 538 bet)
Islom davlatlarida Qur’on maktablar, madrasalar, universi-tetlarda maxsus dars
sifatida o’qitiladi. (Men Pokistan islom davlatida 1993 yil mart oyida 7 kunlik
sayohat davomida bu holatlarning shohidi bo’ldim. J.A.).
Qur’on matni sura va oyatlardan tashqari «Juz» yoki «Sipora» (o’zbeklar
o’rtasida ko’pincha «Pora» so’zi ishlatilgan) ham «xibz»larga bo’lingan. «Poralar»
30 ta, «xibz»lar 60 ta bo’lib bu bo’linish faqat uni o’qish qo’layligi uchun qilingan.
Qur’onning tuzilishidagi ko’rsatib o’tilgan xususiyatlaridan kelib chiqadigan yagona
xulosa shuki, unda hozirgi zamon kitoblariga xos bo’lgan va tolib va talabalarimiz,
kitobxonlarimiz odatlanib qolgan bo’linishlar ham yo’q, Uning matnlarini tushunish,
mohiyatini anglab olish uchun islom tarixini yaxshi bilish kerak.
Shu bois, hozirgi paytda ko’pchilik o’quvchilarning fikr-mulohazalari e’tiborga
olinib, Movarounnahr diniy boshqarmasining tashabbusi bilan Qur’on o’zbek tiliga
tarjima qilindi. Matbuotda bu mavzuda bir necha maqolalar berildi, gazetxonlar fikri,
mulohazalari e’lon qilindi. Qur’on jahondagi juda ko’p tillarga tarjima qilingan. Uni
~arbiy Evropa tillariga tarjima qilish XI asrdan rus tiliga ag’darish esa XVIII
asarlardan boshlab bir necha variantlari bosilib chiqqan.
Umuman, Qur’on 1698 yili lotin tiliga, 1770-1828 yillari orasida sakkiz
marotaba, frantsuz tiliga, 1734 - 1826 yillari o’n marotaba ingiliz tiliga, 1846 yili
nemis tiliga, 1716, 1790, 1792, 1884, 1907 va 1963, 1986 yillarda rus tiliga tarjima
qilingan.
65Qur’on turkiy tarjimalarining qo’lyozma nushalari ham ko’p. Bular haqidagi
ma’lumotni Anqarada 1938 yilda nashr etilgan « Vakorlar dergisi» va Krakovda 1937
yilda chop qilingan «Skudda nad yazikom staroosmonskim» degan to’plamlaridan
olish mumkin. Shuningdek, turk, tatar, uyg’ur tarjimalari ham bor.
Eski o’zbek tilidagi Said Maxmudxon Taroziy-Oltinxon To’ra tarjimalari ham
bor. hozirgi kunda Qur’oni Karim «Cho’lpon» nashriyotida chop etilgan arabshunos
Alovuddin Mansurning o’zbekcha izohli tarjimasi 1991 ko’p tiraj bilan muxlislarga
etkazib berildi. Shuni alohida takidlash kerakki, Alovuddin Mansur ko’p sonli
Qur’oni Karimga qiziquvchilarning o’qib tushunishi uchun juda qulay etib, astoydil
har bir sura - oyatlarni izohlab berishga harakat qilgan.