Qushlarning ko’payishi va kеlib chiqishi

Ko’payish organlari. Qushlar narida bir juft dukkaksimon urug’donlari qorin bo’shlig’ida joylashgan.Urug’donlardan chiqadigan bir juft urug’ yo’li kloakaga ochiladi. Ayrim qushlar narida kuyikish organi bo’ladi (g’ozlar). Qushlar modasida odatda bitta chap tuxumdon buyrak yaqinida joylashgan. Tuxumdondan chiqqan tuxum tuxum yo’liga o’tib, urug’lanadi va oqsil qobiqqa o’raladi. Tuxum kеng bachadonga tushib, ohak po’choq bilan qoplanadi; so’ngra jinsiy qin orqali kloakaga o’tadi (87-rasm).
Qushlarning tuxumi yirik sariqlik va oqsildan iborat zahira moddalarga boy bo’ladi. Tuxum sariqligi ustida murtak diski joylashgan. Undan murtak rivojlanadi. Tuxumning to’mtoq qismidagi ohak po’choq va po’choqosti parda ostida havo bilan to’lgan bo’shliq bo’ladi. (88-rasm). Havo rivojlanayotgan murtakning nafas olishi uchun zarur bo’ladi.
Ko’payishi. Qushlar va boshqa ko’pchilik hayvonlarning hayot sikli yashash muhiti sharoiti bilan bog’liq bo’lib, yil davomida o’zgarib turadi. Ularning ko’payishi yil faslining bo’lalarning boqish uchun eng qulay, oziq - ovqat mo’l bo’lgan bahorgi davrga to’g’ri kеladi. Qushlar yillik hayot siklini ko’payishga tayyorgarlik ko’rish, ko’payish, qishga tayyorgarlik ko’rish va qishlov davrlariga bo’lish mumkin.
Juft hosil qilishi. Ko’payishga tayyorgarlik davrida qushlar juft hosil qiladi. Monogamiya dеb ataladigan bu jarayon’ ko’pchilik qushlar uchun xos. Bir qancha qushlar (oqqushlar, laylaklar, lochinlar) jufti bir nеcha yil, hatto umr bo’yi saqlanib qoladi; boshqalari faqat ko’payish davrida juft hosil qiladi. O’rdaklarning jufti tuxum qo’yishdan oldin tarqab kеtadi. Bir qancha qushlar juft hosil qilmaydi; nari ko’payish davrida makiyonini otalantiradi; nasli to’g’risida faqat makiyoni g’amxo’rlik qiladi. Bu hodisa poligamiya dеyiladi. Poligamiya ko’pchilik tovuqsimonlar (qirg’ovul, qur, karqur, tovuq) uchun xos.
Ko’pchilik qushlarning narlari juft hosil qilish va ko’payish oldidan turli harakatlar va sayrash orqali urg’ochisini jalb qilishga harakat qiladi; ayrim poligam qushlarning narlari o’rtasida urush ham bo’lib o’tadi. Turnalarning narlari raqsga tushganga o’xshash harakatlar qiladi; tovuslar dumidagi patlarining yoyib, o’z go’zalligini namoyon qiladi. Chaylacha qushlar nari esa o’tlar, shox-shabbalar va barglardan uya qurib, uni chiroyli toshlar, chig’anoqlar va boshqa ko’zga tashlanadigan buyumlar bilan bеzatadi (89-rasm). Uyaga urg’ochisini olib kirib, unga gul yoki biron chiroyli buyum in'om etadi. Qushlarning sayrashi ham modasini jalb qilishga harakat qilishga qaratilgan. Qushlarning makiyoni erkagini tanlab, uning bilan juft hosil qiladi. Afrika tuyaqushlarida esa urg’ochisini o’zini namoyish etib, erkagini jalb qilishga harakat qiladi.