R. D. Do‘smuratov, B. Yu. Mengliqulov qishloq xo‘jaligida buxgalteriya hisobi va statistika asoslari

1.3. Xo‘jalik hisobining turlari va ularning tavsifi 

Mamlakatimizdagi ayrim xo‘jalik yurituvchi subyektlarning
serqirra moliya-xo‘jalik faoliyatini har tomonlama aks ettirish uchun har
xil hisob turlaridan foydalaniladi (1.2-rasm).
1.2-rasm. Xo‘jalik hisobining turlari 

Ularning har biri o‘z predmetiga mos bo‘lgan hisob obyektlariga va

mazkur predmetni o‘rganadigan o‘z metodiga ega bo‘lganliklari bois
mustaqildirlar. Ayni vaqtda ulardan har birining mustaqilligi o‘zaro
bog‘liqlik va bir-birini taqozo qilishidan mustasno emas.
Hisobning har bir turi bir xildagi xo‘jalik jarayonlarining turli ji-
hatlarini o‘rganib, axborotdan foydalanuvchilarni qiziqtiradigan axborot
oqimlarining alohida bosqichlarda kesishishiga to‘sqinlik qilmaydi. Bu
hisobning barcha turlariga taalluqli bo‘lgan, ular uchun juda muhim bitta
xususiyat tufayligina mumkin. U ham bo‘lsa, yuqorida ko‘rib chiqilgan
uchta: natural, mehnat va pul o‘lchovlarining uchala hisob turida ham
qo‘llanilishidir. Shu boisdan, hisobning uchta turini alohida va batafsil
ko‘rib chiqamiz.
Operativ hisob rejalarning bajarilishini nazorat qilish va ishlab
chiqarishga tezkor rahbarlikni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan kun-
dalik ma’lumotlarni olish va umumlashtirishga xizmat qiladi. U tad-
birkorlikni rivojlantirishda muhim ahamiyatga egadir. Operativ hisob
yordamida korxona resurslari va ular miqdorining o‘zgarishini joriy
tartibda kuzatish, buxgalterlik va statistik hisobda aks ettirilmaydigan
qator ma’lumotlarni ko‘rsatish mumkin. Masalan, ishlab chiqarish
me’yorlarining bajarilishi, shartnoma majburiyatlarning bajarilishi,
mashina va qurilmalardan foydalanish darajasi va hokazolar hisobga oli-
nadi.
Operativ hisob xo‘jalikka tezkor rahbarlik qilishni ta’minlash
uchun iqtisodiy ma’lumotlarni to‘plashda bevosita xo‘jalik bo‘linma-
Xo‘jalik hisobining turlari

Operativ hisob

Statistik hisob

Buxgalterlik hisobi

---

10
larida amalga oshiriladi. Ayrim operativ hisob ma’lumotlaridan faqat

bevosita korxonada foydalanilib qolmasdan, balki ular korxonaga
rahbarlik qiluvchi yuqori tashkilotlarda, hatto iqtisodiyot tarmoqlari
miqyosida alohida operativ hisobot ko‘rinishida ham umumlashtirilishi
mumkin. Bunday hisobotlardan esa, mahsulot ishlab chiqarish miqdori
va sifati, xom-ashyo bilan ta’minlanganlik darajasi, hosilni
yig‘ishtirishning borishi to‘g‘risidagi va boshqa ma’lumotlarni olishda
foydalaniladi.
Nazorat qilinayotgan xo‘jalik muomalalarining mazmuniga ko‘ra
operativ hisobda natura va mehnat o‘lchovlari, ayrim hollarda esa pul
o‘lchovlari qo‘llaniladi.
Ta’kidlanganidek, operativ hisob tomonidan boshqaruv apparatiga
taqdim etiladigan axborot kundalik xo‘jalik muomalalari alohida
qismlarining mazmuni to‘g‘risida javob bera olishi sababli zarur. Maz-
kur axborotning vaqt oralig‘ida chegaralanganligi – operativ hisobning
birinchi ajralib turuvchi belgisi hisoblanadi.
Bunday axborotlarni hisobning boshqa turlaridan olish ularga g‘ov
bo‘lishi va quyilgan vazifalarni hal etishga tizimli yondashuvni
qo‘llashni yuzaga chiqarmasligi mumkin. Shuning uchun ushbu
bo‘shliqni o‘z tabiatiga ko‘ra bir xil bo‘lmagan, operativ hisob
to‘ldiradi. Operativ hisob xo‘jalik hisobiga xos bo‘lgan uchala
o‘lchovdan foydalansa ham, shunga qaramasdan, pul o‘lchovidan foy-
dalanish unda cheklangan. Bu operativ hisobda asosan doimiy ravishda
umumlashtirish talab qilinmaydigan, ayrim bir xil xo‘jalik muomalalari
aks ettirilishi bilan bog‘liq. Mazkur hisob turining farq qiluvchi ikkinchi
belgisi ham mana shundan iborat.
Bunday axborotlarni olishning tezkorligi operativ hisobning
uchinchi farq qiluvchi belgisi hisoblanadi. Opyerativ axborotlarni ol-
ishga bo‘lgan talablarning soddalashtirilishi shundan kelib chiqadi.
Operativ hisob axborotlari hujjatlashtirilmaganligi bois, ular yuridik
dalillovchi kuchga ega emas. Agar operativ hisob axborotlarining tay-
inlanishidan kelib chiqiladigan bo‘lsa, bunday dalillash shart emas.
Operativ hisobning to‘rtinchi farqlovchi belgisi mana shundan iborat.
Opyerativ axborotlar, odatda, og‘zaki, telefon yoki telegraf, tele-
tayp orqali uzatiladi. Ayrim hollarda bunday axborotlar ma’lumotnoma,
xizmat yozuvi va boshqa ko‘rinishda rasmiylashtirilib, bu operativ hi-
sobot tuzish deb qaralishi mumkin. Zarur hollarda operativ hisobda
statistik va buxgalterlik hisobdan olingan axborotlar ham qo‘llaniladi.
Bu operativ hisobning beshinchi o‘zishga xos belgisidir. Hisobning

---

11
boshqa turlariga xos bo‘lgan, axborotlarga ishlov berishning maxsus

usullari va amallarini qo‘llash operativ hisobda ishlatilmaydi.