R. D. Dusmuratov, A. S. Boltayev moliyaviy tahlil
Yüklə 5,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
15.4-jadval
“NAMUNA” mas’uliyati cheklangan jamiyatda mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlari darajasi va dinamikasi tahlili Ko‘rsatkichlar Biznes reja Haqiqatda O‘zgarishi (+;-) 1. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi, ming so‘m 500000 577720 +77720 2. Xodimlar soni, kishi 200 202 +2 3. Shu jumladan ishchilar soni, kishi 160 165 +5 4. Bir ishchining yil davomida ishlagan kishi-kunlari, kishi-kuni 220 210 -10 5. Bir ishchining yil davomida ishlagan kishi-soatlari, kishi soat 1760 1638 -122 6. O‘rtacha ish kunining davomiyligi, soat 8,0 7,8 -0,2 7. Bir xodimga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik mahsulot, ming so‘m (1/2) 2500 2860 +360 8. Bir ishchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik mahsulot, ming so‘m (1/3) 3125 3501 +376 9. Ishchining bir kunlik ish unumi, ming so‘m (1/4) 2273 2751 +478 10. Ishchining bir soatlik ish unumi, ming so‘m (1/5) 284,1 352,7 +68,6 15.3-jadvalda ko‘rsatib o‘tilganidek, ishchining bir soatlik ish unumini aniqlash uchun mahsulot ishlab chiqarish hajmini, bir ishchining yil davomida ishlagan kishi-soatlariga bo‘lish lozim. Bundan ko‘rinadiki, ishchining bir soatlik ish unumining o‘zgarishiga quyidagi ikki omil ta’sir ko‘rsatadi: - mahsulot ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishi; - bir ishchining yil davomida ishlagan kishi-soatlarining o‘zgarishi. Mazkur omillarning ta’sirini “Qayta hisoblash” usuli orqali aniqlash mumkin. Buning uchun birinchi navbatda shartli ishchining bir soatlik ish unumini aniqlab olish zarur. Shartli ko‘rsatkichni aniqlash uchun haqiqatdagi mahsulot ishlab chiqarish hajmini biznes rejadagi bir ishchining yil davomida ishlagan kishi- soatlariga bo‘lish kerak: Kq sh = M 1 / Is 0 = 577720 / 1760 = 328,2 ming so‘m. 350 Shundan so‘ng, ishchining bir soatlik ish unumining o‘zgarishiga omillar ta’sirini hisob-kitob qilib aniqlanadi. Ya’ni, “NAMUNA” mas’uliyati cheklangan jamiyatda ishchining bir soatlik ish unumining o‘zgarishiga, birinchi omil mahsulot ishlab chiqarish hajmi o‘zgarishining ta’sirini aniqlash uchun qayta hisoblangan shartli ko‘rsatkichdan biznes rejadagi ko‘rsatkichini chegirib tashlash lozim: 328,2 – 284,1 = +44,1 ming so‘m Hisob-kitoblardan ko‘rinadiki, mahsulot ishlab chiqarish hajmining biznes rejaga nisbatan haqiqatda 77720 ming so‘mga ko‘payishi, ishchining bir soatlik ish unumini 44,1 ming so‘mga ortishiga olib kelgan. Ikkinchi omil, bir ishchining yil davomida ishlagan kishi-soatlarining o‘zgarishi ta’sirini aniqlash uchun haqiqatdagi ishchining bir soatlik ish unumi ko‘rsatkichidan qayta hisoblangan shartli ko‘rsatkichni chegirib tashlash kerak: 352,7 – 328,2 = +24,5 ming so‘m Bundan ko‘rinadiki, bir ishchining yil davomida ishlagan kishi-soatlarining biznes rejaga nisbatan haqiqatda 122 soatga kamayishi ham ishchining bir soatlik ish unumini 24,5 ming so‘mga ko‘payishiga ta’sir ko‘rsatgan. Sababi, biznes rejaga nisbatan haqiqatda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yuqori bo‘lganligi, mazkur kamayish qiymatini to‘liq qoplagan holda ko‘payishiga olib kelgan. Bunday natijani jamiyat faoliyati uchun ijobiy holat sifatida baholashimiz mumkin. Mehnat unumdorligini ifodalovchi boshqa ko‘rsatkichlar va ularga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni ham shu tariqa tahlil qilib o‘rganish mumkin. Shuni ta’kidlab o‘tish kerak-ki, mehnat unumdorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlarning o‘zgarishiga faqatgina mahsulot ishlab chiqarish hajmi va bir ishchining yil davomida ishlagan kishi-soatlari (ishchilar soni yoki bir ishchining yil davomida ishlagan kishi-kunlari)dan tashqari bevosita ishchilarning umumiy xodimlar soni tarkibidagi ulushi, ishlagan kunlari hamda ish kunining davomiyligi kabi omillarga ham bog‘liq hisoblanadi. Masalan, mehnat unumdorligini ifodalovchi umumiy ko‘rsatkich bo‘lib, bir nafar xodim hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini 351 ifodalovchi miqdor hisoblanadi. Bu ko‘rsatkichni aniqlash uchun ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini xodimlarning o‘rtacha yillik soniga bo‘lish kerak. Biroq, ushbu ko‘rsatkichni aniqlashni quyidagi omillarning ko‘paytmasi ko‘rinishida ham ifodalagan holda ko‘rsatish mumkin: Km = U l × K k × K d × K s , (15.2) Bundan ko‘rinadiki, mehnat unumdorligini ifodalovchi umumiy ko‘rsatkich (bir nafar xodim hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot)ning o‘zgarishi quyidagi omillar hisobiga yuzaga keladi: - ishchilarning umumiy xodimlar soni tarkibidagi ulushining o‘zgarishi (U l1 - U l0 ); - bir ishchining yil davomida ishlagan kishi-kunlarining o‘zgarishi (K k1 – K k0 ); - ish kuni davomiyligining o‘zgarishi (K d1 – K d0 ); - bir kishi-soatda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmining o‘zgarishi (K s1 – K s0 ). Mazkur omillarning mehnat unumdorligini ifodalovchi umumiy ko‘rsatkichga ta’sirini aniqlashda “Zanjirli bog‘lanish” usulidan foydalanish mumkin. Buning uchun, birinchi navbatda mehnat unumdorligining quyidagi bog‘lanish ko‘rsatkichlarini aniqlab olish lozim: 1. Km 0 = U l0 ×K k0 ×K d0 ×K s0 – bazis davridagi mehnat unumdorligi ko‘rsatkichi; 2. Km sh1 = U l1 ×K k0 ×K d0 ×K s0 ; 3. Km sh2 = U l1 ×K k1 ×K d0 ×K s0 – shartli mehnat unumdorligi ko‘rsatkichi; 4. Km sh3 = U l1 ×K k1 ×K d1 ×K s0 ; 5. Km 1 =U l1 ×K k1 ×K d1 ×K s1 –hisobot davridagi mehnat unumdorligi ko‘rsatkichi. Mehnat unumdorligini ifodalovchi umumiy ko‘rsatkichning o‘zgarishi hisobot davridagi mehnat unumdorligi ko‘rsatkichidan bazis davridagi mehnat unumdorligi ko‘rsatkichini chegirish orqali aniqlanadi: ±∆ Km = (U l1 ×K k1 ×K d1 ×Ks 1 ) – (U l0 ×K k0 ×K d0 ×K s0 ) Shundan so‘ng, ish vaqti fondining o‘zgarishiga omillar ta’siri hisob-kitob 352 qilinib aniqlanadi. Bu quyidagicha amalga oshiriladi: - umumiy xodimlar soni tarkibidagi ishchilarning ulushining o‘zgarishi mehnat unumdorligining o‘zgarishiga qanday ta’sir ko‘rsatganligi aniqlash uchun 1-shartli mehnat unumdorligi ko‘rsatkichidan bazis davridagi ko‘rsatkichni chegirish lozim: ±∆U l = (U l1 ×K k0 ×K d0 ×K s0 ) – (U l0 ×K k0 ×K d0 ×K s0 ) - bir ishchining yil davomida kishi-kunlarining o‘zgarishini mehnat unumdorligiga ta’sirini aniqlash uchun 2-shartli mehnat unumdorligi ko‘rsatkichidan 1-shartli mehnat unumdorligi ko‘rsatkichini chegirish kerak: ±∆K k = (U l1 ×K k1 ×K d0 ×K s0 ) – (U l1 ×K k0 ×K d0 ×K s0 ) - ish kuni davomiyligining o‘zgarishini mehnat unumdorligiga ta’sirini aniqlash uchun esa 3-shartli mehnat unumdorligi ko‘rsatkichidan 2-shartli ko‘rsatkichini chegirish lozim: ±∆K d = (U l1 ×K k1 ×K d1 ×K s0 ) – (U l1 ×K k1 ×K d0 ×K s0 ) - bir kishi-soatda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmining o‘zgarishini mehnat unumdorligiga ta’sirini aniqlash uchun hisobot davridagi mehnat unumdorligi ko‘rsatkichidan 3-shartli ko‘rsatkichini chegirish lozim: ±∆K s = (U l1 ×K k1 ×K d1 ×K s1 ) – (U l1 ×K k1 ×K d1 ×K s0 ) Ushbu omillarning ta’sir ko‘rsatish natijalarining yig‘indisi mehnat unumdorligining umumiy farqiga teng bo‘lishi kerak: ±∆Km = (±∆U l ) + (±∆K k ) + (±∆ K d ) + (±∆K s ) “NAMUNA” mas’uliyati cheklangan jamiyat ma’lumotlari asosida mehnat unumdorligini ifodalovchi umumiy ko‘rsatkichni “Zanjirli bog‘lanish” usulining qoidalariga amal qilgan holda tahlil qilib o‘rganganimizda quyidagi ma’lumotlarga ega bo‘lindi (15.5-jadval). |