17.13-jadval
Toshkent viloyati «Agrokimyohimoya» AJ sotish rentabelligi va uning omilli
tahlili uchun birlamchi ma’lumotlar
№
Ko‘rsatkichlar
Reja
bo‘yicha
Haqiqatda
O‘zgarishi
(+;-)
1 Tovar aylanma hajmi, ming so‘m
2213970
2363360
+149390
2 Tovar aylanma hajmi reja bahosi bo‘yicha
haqiqatda, ming so‘m
-
2008856
-
3 Yalpi daromad, ming so‘m
664191
779909
+115718
4
Sotish xarajatlari, ming so‘m
shu jumladan:
- o‘zgaruvchan sotish xarajatlari, ming
so‘m
- doimiy sotish xarajatlari, ming so‘m
409584
263999
145585
449038
280515
168523
+39454
+16516
+22938
5 Yalpi foyda, ming so‘m
254607
330871
+76264
6 O‘rtacha yalpi daromad darajasi, %
30
33
+3
7 O‘rtacha o‘zgaruvchan sotish xarajatlari
darajasi, %
11,92
11,87
-0,05
8 Sotish rentabelligi, %
11,5
14,0
+2,5
17.13-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida, «Zanjirli bog‘lanish» usuli
bilan sotish rentabelligi ko‘rsatkichini va unga ta’sir qiluvchi omillar ta’sirini
aniqlaymiz. Shu bois, birinchi navbatda hisobot yili rejasi bo‘yicha sotish
rentabelligi ko‘rsatkichini aniqlaymiz:
R
sr
= (2213970·(30-11,92)/100-145585) / 2213970 = 11,5 %
Shundan so‘ng, haqiqatdagi sotish hajmi, ammo tovarlarning rejadagi sotish
bahosi va barcha boshqa omillarning rejadagi ko‘rsatkichlari bo‘yicha birinchi
shartli sotish rentabelligi ko‘rsatkichini aniqlaymiz:
R
sh1
= (2008856·(30-11,92)/100-145585) / 2008856 = 10,83 %
Mazkur ko‘rsatkichdan rejadagi sotish rentabelligi ko‘rsatkichini chegirish
orqali sotilgan tovarlar fizik miqdorining o‘zgarishini sotish rentabelligiga ta’sirini
aniqlaymiz. Hisob-kitoblarga ko‘ra, ushbu omilning ta’siri natijasida sotish
rentabelligi 0,67 (10,83-11,5) foizga pasayganligini ko‘rishimiz mumkin.
So‘ngra haqiqiy sotish hajmi va tovarlarning haqiqiy sotish bahosi, ammo
boshqa barcha omil ko‘rsatkichlarining rejadagi miqdori bo‘yicha ikkinchi shartli
sotish rentabelligini aniqlaymiz:
R
sh2
= (2363360·(30-11,92)/100-145585) / 2363360 = 11,92 %
431
Aniqlangan ikkinchi shartli ko‘rsatkichdan birinchi shartli ko‘rsatkichni
chegirish asosida tovarlarni sotish bahosi o‘zgarishining ta’siri aniqlanadi. Mazkur
hisob-kitobni bajarish orqali tovarlarni sotish bahosining o‘zgarishi hisobiga sotish
rentabelligi 1,09 (11,92-10,83) foizga oshganligini ko‘ramiz.
Endi, o‘rtacha yalpi daromad ko‘rsatkichi va foyda summasining tovar
aylanma hajmi strukturasi hisobiga o‘zgarishini aniqlash zarur. Bunda tovar
aylanmasining haqiqiy hajmi va strukturasi, ammo tovarlarga quyiladigan
ustamaning rejadagi ko‘rsatkichi bo‘yicha yalpi daromadning o‘rtacha darajasi
quyidagicha aniqlanadi:
O‘YaD
sh
= Σ Ul
ix
× O‘YaD
ir
/ 100 = 30,734 %
Shundan keyin uchinchi shartli sotish rentabelligi ko‘rsatkichi quyidagicha
hisob-kitob qilinadi:
R
sh3
= (2363360·(30,734-11,92)/100-145585) / 2363360 = 12,65 %
Shunday qilib, tovar aylanma hajmi strukturasining o‘zgarishi hisobiga
sotish rentabelligi ko‘rsatkichi 0,75 (12,65-11,92) foizga oshgan.
Shundan so‘ng haqiqiy tovar oboroti hajmi, uning haqiqiy strukturasi va
alohida tovarlarga quyiladigan ustamalarning haqiqiy summasi, ammo rejadagi
o‘zgaruvchan xarajatlar va rejadagi doimiy sotish xarajatlari bo‘yicha turtinchi
shartli sotish rentabelligi ko‘rsatkichini aniqlaymiz:
R
sh4
= (2363360·(33-11,92)/100-145585) / 2363360 = 14,92 %
Demak, tovarlarga qo‘yilgan ustamaning rejaga nisbatan (30 %) haqiqatda
3 (33-30) foizga o‘sishi, sotish rentabelligi ko‘rsatkichini 2,27 (14,92-12,65) foizga
oshishiga ta’sir ko‘rsatgan.
Endi doimiy sotish xarajatlaridan tashqari barcha omillar bo‘yicha haqiqiy
ko‘rsatkichlarga asosan beshinchi shartli sotish rentabelligi ko‘rsatkichini
aniqlaymiz:
R
sh5
= (2363360·(33-11,87)/100-145585) / 2363360 = 14,97 %
Mazkur natijadan turtinchi shartli rentabellik ko‘rsatkichini chegirish shuni
ko‘rsatadiki, o‘zgaruvchan sotish xarajatlarining rejadagi 11,92 foizdan, haqiqatda
432
11,87
foizgacha
pasayishi
hisobiga
sotish
rentabelligi
ko‘rsatkichi
0,05 (14,97-14,92) foizga oshgan.
Tahlilning
so‘nggi bosqichida sotish rentabelligining haqiqatdagi
ko‘rsatkichini aniqlash lozim. Ushbu ko‘rsatkich quyidagicha aniqlanadi:
R
sh
= (2363360·(33-11,87)/100-168523) / 2363360 = 14 %
U inflyasiya munosabati bilan doimiy sotish xarajatlari summasi rejaga
nisbatan haqiqatda 22938 ming so‘mga ko‘payishi hisobiga sotish rentabelligi
ko‘rsatkichi 0,97 (14-14,97) foizga pasayganligini bildiradi.
Umuman olganda, sotish rentabelligining rejaga nisbatan 2,5 foizga oshishi
Toshkent viloyati «Agrokimyohimoya» AJ uchun ijobiy holat hisoblanadi. Agarda
sotish xarajatlari haqiqatda rejaga nisbatan 39454 (o‘zgaruvchan sotish xarajatlari
– 16516 ming so‘mga, doimiy sotish xarajatlari – 22938 ming so‘m) ming so‘mga
yoki 9,63 foizga oshmaganda edi, sotish rentabelligi ko‘rsatkichi rejaga nisbatan
bundanda yuqori ko‘rsatkichni tashkil etgan bo‘lardi.
Xulosa qilib aytganda, Toshkent viloyati «Agrokimyohimoya» AJda sotish
rentabelligini oshirish imkoniyatlari mavjud bo‘lib, bunday imkoniyatlar sifatida
quyidagilarni keltirib o‘tishimiz mumkin:
-
yalpi daromad darajasini oshirish maqsadida tovarlar tannarxini va sotish
bahosini to‘g‘ri shakllantirish lozim. Bunda tovarlarning xarid qiymati va ularni
sotib olish hamda tayyorlash bilan bog‘liq xarajatlarni sotish xarajatlari tarkibiga
emas, balki tovarlar tannarxiga kiritish kerak. Shuningdek, tovarlarni turli sotish
usullaridan foydalangan holda yuqori savdo ustamalar orqali sotish choralarini
ishlab chiqish;
-
xarajatlarni ularni paydo qilgan obyektlari yoki ularni tashuvchilari, ya’ni
alohida tovar turlari bo‘yicha jamlab borish. Bu har bir tovar turi bo‘yicha
tannarxning to‘g‘ri shakllanishini ta’minlaydi.
-
sotish xarajatlari ustidan nazorat o‘rnatish va ularning o‘zgarishiga ta’sir
ko‘rsatuvchi omillarni tahlil qilib o‘rganish. Bunda sotish xarajatlarini
o‘zgaruvchan va doimiy xarajatlarga ajratgan holda o‘rganish lozim. Albatta, tahlil
433
natijalari asosida sotish xarajatlarining o‘zgarishiga qanday omillar ta’sir
ko‘rsatganligi aniqlanadi va ularni kamaytirish bo‘yicha tegishli chora-tadbirlar
ishlab chiqiladi.
Shunday qilib, xorij amaliyotida qo‘llanilayotgan uslub bo‘yicha sotish
rentabelligini omilli tahlil qilish (17.30-formula) natijalarini mamlakatimiz
tajribasi (17.24-formula) bilan taqqoslaganda, xorij amaliyotidagi tahlil uslubini
qo‘llash afzalroq deb hisoblaymiz. Chunki, unda model elementlarining, jumladan
sotish hajmi, xarajatlar va foydaning o‘zaro aloqadorligi to‘liqroq hisobga olinadi.
Bu o‘z navbatida omillarning ta’sirini aniqroq baholashni va tahlil samarasi
yuqoriroq bo‘lishini ta’minlaydi. Umuman, sotish rentabelligini tahlil qilishning
har xil uslublarini qo‘llash, ularning xususiyatlarini qiyosiy tahlil qilish, sotish
xarajatlarini doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlarga bo‘lishga asoslangan uslubning
afzalligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, ta’minot tashkilotining xo‘jalik jarayonlarini
samaraliroq boshqarish bo‘yicha menejerlarga tavsiyalar ishlab chiqish imkonini
ham beradi.
Dostları ilə paylaş: |