R. D. Dusmuratov, A. S. Boltayev moliyaviy tahlil
Yüklə 5,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
109 5.4.2. Gorizontal va vertikal tahlil Bugungi kunda iqtisodiyotning rivojlanishi va islohotlarning tobora chuqurlashib borishi har bir iqtisodiy jarayonni chuqur tahlil qilishni taqozo qilmoqda. Chunki, har bir tadbirkorlik subyektining asosiy maqsadi o‘z mulkini ko‘paytirish va ko‘proq foyda olishdan iborat. Buning uchun xo‘jalik subyekti to‘g‘ri boshqaruv qarorlari qabul qilishi, tadbirkorlik, izchillik, oldindan ko‘ra bilishi va oqilona ish yuritishi lozim. Bu esa, o‘z navbatida tadbirkorlik subyektlarini mulki, kapitali, majburiyatlarining umumiy va tarkibiy o‘zgarishlarini tahlil qilib o‘rgangan holda xolisona baho berishni talab etadi. Mazkur vazifalar moliyaviy tahlilda gorizontal va vertikal yo‘nalishlarda tahlil qilish orqali amalga oshiriladi. Bunday tahlilda moliyaviy hisobotning «Buxgalteriya balansi» (1-shakl) asosiy axborot manbai hisoblanadi. Buxgalteriya balansini gorizontal va vertikal tahlil qilish I.T.Abdukarimov, M.Q.Pardaev, J.I.Isroilov, B.I.Isroilov, E.A.Akramov, A.V.Vahobov, A.T.Ibrohimov, N.F.Ishonqulov va M.Yu.Raximovlarning ilmiy va o‘quv-uslubiy asarlarida o‘rganilgan. Jumladan, iqtisodchi olimlar M.Q.Pardaev, J.I.Isroilov va B.I.Isroilovlar gorizontal va vertikal tahlilni iqtisodiy tahlilning asosiy shakllari sifatida ko‘rsatgan holda quyidagicha: “Gorizontal tahlil – hisobot davrini o‘tgan davr ko‘rsatkichlari bilan solishtirish” 31 tahlilidir hamda “Vertikal tahlil – tarkibiy tahlil. Tahlil qilinayotgan obyektni barcha qismlari bo‘yicha o‘rganiladi” 32 deb ta’kidlab o‘tganlar. Iqtisodchi olim E.A.Akramov fikricha “Moliyaviy tahlilning yo‘naltirilganlik nuqtai nazardan moliyaviy tahlil quyidagi shakllarda o‘tkazilishi mumkin: - gorizontal tahlilda hisobot davridagi moliyaviy holatni ifodalovchi ko‘rsatkichlar o‘tgan davr bilan taqqoslanadi, ya’ni bu ko‘rsatkichlarning dinamikasi aniqlanadi; - vertikal tahlilda moliyaviy holatga taalluqli bo‘lgan ko‘rsatkichlarning 31 Pardaev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil: O‘quv qo‘llanma. –T, 2017. 37 b. 32 Pardaev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil: O‘quv qo‘llanma. –T, 2017. 37 b. 110 tarkibiy-tuzilmasi o‘rganiladi. Masalan, korxona mablag‘larining yoki ularni qoplovchi manbalarining hisobot davridagi tarkibi va uni o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi ifodalanadi” 33 . Ushbu iqtisodchi olimning fikrining iqtisodchi olimlar M.Q.Pardaev, J.I.Isroilov va B.I.Isroilovlar tomonidan bildirilgan fikrdan farqli jihatini taqqoslash bazasi bo‘yicha ko‘rish mumkin. M.Q.Pardaev, J.I.Isroilov va B.I.Isroilovlar hisobot davri ko‘rsatkichlarini o‘tgan davr ko‘rsatkichlari bilan taqqoslasa, E.A.Akramov tomonidan uning dinamik yoki bazis davriga nisbatan o‘zgarishlarini taqqoslashga e’tibor qaratilgan. Fikrimizcha, dinamik tahlil gorizontal tahlildan alohida farqlanadi. Bu farqlanish M.Q.Pardaev, J.I.Isroilov va B.I.Isroilovlar tomonidan ham alohida tarkiblantirilgan, biroq ularni o‘tkazish tartibi amaliy misollar yordamida to‘liq ochib berilmagan. Iqtisodchi olimlar A.V.Vahobov, A.T.Ibrohimov va N.F.Ishonqulov 34 lar gorizontal va vertikal tahlil yuzasidan E.A.Akramov tomonidan bildirilgan fikrni to‘liq takrorlaydi. Buxgalteriya balansining gorizontal va vertikal tahlili bo‘yicha iqtisodchi olim M.Yu.Raximov tomonidan bildirilgan fikr-mulohazalarni alohida e’tirof etish mumkin. Uning fikriga ko‘ra “Moliyaviy hisobotni gorizontal tahlili deganda – moliyaviy hisobot elementlari va moddalarini mutloq va nisbiy ifodalarda, hisobot davri boshiga yoki o‘tgan yilga nisbatan qiyosiy o‘rganishga aytiladi. Vertikal tahlil deganda – moliyaviy hisobot elementlari va moddalarini mutloq va nisbiy ifodalarda tarkibiy o‘rganishga aytiladi” 35 . Ushbu iqtisodchi olim o‘z fikrini amaliy misollar yordamida asoslashga harakat qilgan, biroq gorizontal va vertikal tahlil turlarini bir-biridan ajratmagan holda ko‘rsatilishi natijasida ular o‘rtasidagi farq sezilmaydi. Bu esa, o‘quvchida gorizontal va vertikal tahlilni farqlay olmaslik, ular faqat gorizontal (yonlamasiga) va vertikal (bo‘ylamasiga) tahlil qilish demakdir degan tushunchaning hosil 33 Akramov E.A. Korxonalarning moliyaviy holati tahlili. O‘quv qo‘llanma. – T., 2007. 16 b. 34 Vahobov A.V., Ibrohimov A.T., Ishonqulov N.F. Moliyaviy va boshqaruv tahlili: Darslik. –T.: “Sharq”, 2005. - 195 b. 35 Raximov M.Yu. Iqtisodiyot subyektlari moliyaviy holatining tahlili. – T.: “Iqtisod - moliya”, 2013. -122 b. 111 bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Fikrimizcha, buxgalteriya balansini gorizontal tahlil qilish – bu buxgalteriya balansi ko‘rsatkichlarining o‘rganilayotgan davrda o‘sish (pasayish) sur’atlarini baholashdan iborat. Gorizontal tahlil uchun mutloq ko‘rsatkichlar nisbiy ko‘rsatkichlarga aylantiriladi. Buning uchun balans aktiv va passivining har bir moddasi hisobot davri boshiga 100 % deb olinadi, shundan kelib chiqqan holda har bir moddani hisobot davri oxiriga o‘zgarishi hisoblab chiqariladi. Vertikal tahlilning imkoniyati esa buxgalteriya balansining tarkibiy elementlari orqali tahlil qilishni ta’minlashdan iborat. Ya’ni, vertikal tahlil natijalarini o‘rganish balans har bir moddasining umumiy summadagi ulushini bilish, mablag‘lar va ular manbalarining tuzilmasini hamda ularda sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni aniqlashga imkon beradi. Shunday qilib, buxgalteriya balansining vertikal tahlili balans aktivi va passivining u yoki bu guruhlarining umumiy summadagi ulushlarini aniqlashdan iborat ekan. Shu o‘rinda buxgalteriya balansini gorizontal va vertikal tahlili qanday o‘tkazilishiga amaliy ma’lumotlar asosida to‘xtalib o‘tmoqchimiz. Birinchi navbatda buxgalteriya balansining gorizontal tahlilini keltirib o‘tamiz (5.11-jadval). 5.11-jadval ma’lumotlariga ko‘ra, balans umumiy summasi yil boshiga (132870839 ming so‘m) nisbatan yil oxirida (196149323 ming so‘m) 147,6 foizga ko‘paygan. Balans aktiv moddalari tarkibida uzoq muddatli aktivlar yil boshiga nisbatan 81 foizga ko‘paygan. Bunga yil boshiga nisbatan uzoq muddatli investisiyalarning 765 foizga oshishi ta’sir ko‘rsatgan. Joriy aktivlar esa yil boshiga nisbatan 29,5 foizga ko‘paygan. Bunday natija yil boshiga nisbatan tovar-moddiy zaxiralarning 196 foizga, debitor qarzlarning 363,5 foizga va pul mablag‘larining 765,3 foizga oshishi hisobiga yuzaga kelgan. |