R. D. Dusmuratov buxgalteriya hisobi

 
6.4 -rasm. Schotlarning tayinlanishi va tuzilishi bo‘yicha 
turkumlanishi. 
 
Kontrar tartibga soluvchi schotlar balansda tartibga solinuvchi 
schot bilan yonma-yon aks ettiriladi. Tartibga soluvchi schotlarning 
tuzilishi va vazifasiga qarab kontrar schotlar ham ikki guruhga: a) kontr-
Sotib olingan xususiy 
aksiyalari 
Xodimlar bilan mehnat haqi 
bo‘yicha hisob-kitoblar 
Ustav kapitali. Maqsadli 
moliyalashtirish va boshqalar 
Asosiy vositalar 
Nomoddiy aktivlar 
Kassa. Materiallar va boshqalar 
Hisob-kitob schotlari 
Xususiy kapitalni 
hisobga oluvchi schotlar 
Moddiy va nomoddiy 
aktivlarni hisobga oluvchi 
schotlar 
Tartibga soluvchi 
schotlar 
Operatsion schotlar 
Tranzit 
(taqqos 
lovchi) 
schotlar 
Kalkulat-
sion 
schotlar 
Taqsimlovchi 
schotlar 
Yakuniy
moliyaviy
natija 
Sotish. Boshqa daromad va 
xarajatlar va boshqalar 
Moliyaviy
natijalar 
Operatsion 
natijaviy schotlar 
Asosiy ishlab chiqarish. Ishlab 
chiqarishdagi yaroqsizlik. Kapital 
qo‘yilmalar. 
Kelgusi davr xarajatlari. Kelgusi davr 
daromadlari va boshqalar. 
Umumishlab chiqarish 
xarajatlari. Qiymatliklarning 
buzilishi va kamomaddan 
zararlar va boshqalar 
Yig‘ib taqsim-
lovchi schotlar 
Nazorat 
taqsimlovchi
Balansdan tashqari 
schotlar 
Asosiy schotlar 
Schotlarning tuzilishi va tayinlanishi bo‘yicha turkumlanishi 
Materiallar qiymatidagi farqlar 
Materiallarni tayyorlash va xarid 
qilish 
Asosiy vositalar eskirishi 
Kontrar-
to‘ldiruvchi schotlar 
To‘ldiruvchi 
schotlar 
Kontrar schotlar 
Kontr- 
aktiv 
Kontr- 
passiv 

---

161 
aktiv tartibga soluvchi schotlar; b) kontr-passiv tartibga soluvchi 
schotlarga bo‘linadi. 
Kontr-aktiv tartibga soluvchi schotlar balansning aktiv qismida 
alohida moddalar sifatida o‘zi bilan bog‘liq aktiv schotlardan keyingi 
satrda ko‘rsatilib, aks ettirilgan xo‘jalik mablag‘larining summasini 
tartibga soladi, ya’ni aktivlarning sof qiymatini aniqlash uchun xizmat 
qiladi. Kontr-aktiv tartibga soluvchi schotga «Asosiy vositalarning 
eskirishini hisobga oluvchi schotlar» misol bo‘lib, uning qoldig‘i 
tartibga solinuvchi «Asosiy vositalarni hisobga oluvchi schotlar» asosiy 
aktiv schotidan ayrilib, keyingi satrda balansning aktiv tomonida 
ko‘rsatiladi, ya’ni uni tartibga solib turadi. 
Boshqacha qilib aytganda, «Asosiy vositalarning eskirishini 
hisobga oluvchi schotlar» asosiy vositalarning eskirishi haqidagi 
ma’lumotlarni olishda foydalaniladi. Bu schotning kreditida asosiy 
vositalarning ishlatilish davridagi eskirishi hamda oldin boshqa 
korxonalarda ishlatilib, tekinga olingan asosiy vositalar eskirishi; 
debetida esa ishdan chiqqan yoki o‘zimizda ishlatilib boshqa 
korxonalarga tekinga berilayotgan asosiy vositalarning hisobdan 
o‘chirilishi ko‘rsatiladi. «Asosiy vositalarning eskirishini hisobga 
oluvchi schotlar»ning qoldig‘i faqat kreditda bo‘ladi va xo‘jalikdagi 
mavjud asosiy vositalarning eskirish summasini bildiradi. Bu qoldiq 
yordamida asosiy vositalarning qoldiq qiymati aniqlanadi, ya’ni asosiy 
vositalarning balans summasi («Asosiy vositalarni hisobga oluvchi 
schotlar»ning debet qoldig‘i)dan eskirish summasini («Asosiy 
vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schotlar»ning kredit qoldig‘i) 
ayrib tashlanadi. 
Kontr-passiv tartibga soluvchi schotlar balansning passiv qismida 
alohida moddalar sifatida ko‘rsatilib, balansning passivida aks ettirilgan 
ma’lum schotlarning qoldiqlarini tartibga soladi. Bunga «Ustav kapitali» 
passiv schotini tartibga solib turadigan «Sotib olingan xususiy 
aksiyalarni hisobga oluvchi schotlar» misol bo‘la oladi. 
To‘ldiruvchi 
tartibga 
soluvchi 
schotlar 
ma’lum 
xo‘jalik 
muomalalarini alohida-alohida hisobga olib, asosiy schotlarda hisobga 
olingan obyektlarni baholashda foydalaniladi. Tartibga solinishi kerak 
bo‘lgan schotlarning ma’lumotlari balansning qaysi qismida ko‘rsatilsa, 
to‘ldiruvchi tartibga soluvchi schotlarning ma’lumotlari ham ana shu 
qismida aks ettiriladi. 

---

162 
To‘ldiruvchi tartibga soluvchi schotlar aktiv va passiv to‘ldiruvchi 
tartibga soluvchi schotlarga bo‘linadi. Masalan, «Materiallarni 
tayyorlash va xarid qilish» schoti. 
Aktiv to‘ldiruvchi tartibga soluvchi schotga Materiallarni hisobga 
oluvchi schotlar asosiy aktiv schotlarni to‘ldiradigan «Materiallar 
qiymatidagi farqlar» schoti misol bo‘la oladi. Unda shartnoma baholar 
bo‘yicha hisobga olinadigan materiallarni baholashni to‘ldiradigan 
summalar aks ettiriladi. Binobarin, sotib olingan materiallarning haqiqiy 
tannarxini 
aniqlash 
uchun 
asosiy 
aktiv 
schotlar 
hisoblangan 
«Materiallarni hisobga oluvchi schotlar»da hisobga olingan shartnoma 
bahosiga «Materiallar qiymatidagi farqlar» degan aktiv to‘ldiruvchi-
tartibga soluvchi schotdagi qoldiqlar summasi qo‘shiladi. 
Qishloq xo‘jalik korxonalarida to‘ldiruvchi tartibga soluvchi 
schotlar vazifasini analitik schotlar ham bajaradi.