6
Ushbu bobni o`rganish natijasida Siz:
- xo`jalik
hisobining mohiyati, funksiyalari va turkumlanishi
to`grisida bilimlarga
;
- xo`jalik hisobining mohiyatini turlarini tavsiflash va
farqlash
ko`nikmalariga ega bo`lasiz.
XO`JALIK HISOBINING
MOHIYATI VA BOSHQARUV
TIZIMIDAGI AHAMIYATI
Buxgalteriya hisobi bo`lmasa dunyo boshqaruvsiz qolgan va
odamlar esa bir-birlarini tushuna olmagan
bo`lar edilar.
Bartalameo de Salazano
1
Bob
7
1-bob. XO‘JALIK HISOBINING MOHIYATI VA BOSHQARUV
TIZIMIDAGI AHAMIYATI
«Buxgalteriya hisobi bo‘lmasa dunyo boshqaruvsiz qolgan
va odamlar esa bir-birlarini tushuna olmagan bo‘lar edilar»
Bartalameo de Salazano
1.1.Xo‘jalik hisobining mohiyati va funksiyalari
Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiy-ijtimoiy rivojlan-
tirish, innovatsiya jarayonlarini jadallashtirish va bozor iqtisodiyoti
sharoitida ishlab chiqarish samaradorligini
oshirish muhim ahamiyatga
ega. Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida asosiy e’tiborni moddiy,
mehnat va moliyaviy resurslardan oqilona va samarali foydalanishga,
unumsiz sarflarni va nobudgarchiliklarni bartaraf qilishga qaratmoq
kerak. Bunday ulkan ishlarni amalga oshirishda buxgalteriya hisobining
roli beqiyosdir.
Ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonlari mazmunan xo‘jalik yu-
rituvchi subyektlarda sodir bo‘ladigan jarayonlar yig‘indisidan iboratdir.
Shuning uchun iqtisodiyotning ayrim bo‘g‘inlaridagi ishlab chiqarish,
sotish, ayirboshlash va iste’mol jarayonlarini tavsiflovchi miqdor
ko‘rsatkichlarining yig‘indisi takror ishlab
chiqarish jarayonlari va
ijtimoiy turmushdagi boshqa jarayonlarni butunligicha tavsiflay oladi.
Xo‘jalik jarayonlarini va ularning natijalarini nazorat qilish
kuzatish, o‘lchash va ro‘yxatga olish
orqali amalga oshiriladi. Kuzatish
orqali korxona va tashkilotlarning moliya-xo‘jalik faoliyatini tashkil
etuvchi ko‘p sonli va turli xil faktlarga ega bo‘linadi. Bu faktlarni esa
ma’lum o‘lchov birliklarida ifodalash hamda tegishli ravishda guruh-
larga ajratib ro‘yxatga olib borish zarur. Shu tariqa xo‘jalik
faoliyatiga
baho berish uchun zarur ma’lumotlarga ega bo‘linadi.
Shunday qilib, hisob yuritish xo‘jalik faoliyatini boshqarish, keng
ma’noda esa butun ijtimoiy ishlab chiqarishni, ya’ni jamiyatni bosh-
qarish uchun zarur ekan. Boshqacha qilib aytganda, hisobot yuritish deb
ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni
boshqarishni ta’minlash maqsadida, bu jarayonlarni miqdor jihatdan aks
ettirib, sifat jihatdan tavsiflashga aytiladi. Demak,
hisob yuritish bosh-
qarishning ajralmas qismi ekan.
Kishilik jamiyatining dastlabki bosqichlarida hisob butun jamoaga
ishlab chiqarish va iste’mol uchun qanday mehnat qurollari va mehnat
8
buyumlari zarurligini bilish maqsadida kerak bo‘lgan bo‘lsa, jamiyat
sinflarga bo‘lingandan keyingi ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarda esa
hukmron sinfning manfaatini himoya qilib kelgan. Boshqacha qilib ayt-
ganda, sinflar mavjud jamiyatda hisob yuritish o‘zgarib, takomillashib
va uning roli oshib borgan. Bozor munosabatlarini rivojlantirish bo‘yi-
cha hukumat qabul qilgan qarorlarni
hayotga tatbiq qilishda, korxo-
nalarni xususiylashtirish va tadbirkorlikni rivojlantirish sharoitida hisob
va statistikaning roli yana ham oshib bormoqda. Bunday ulkan vazifa-
larni amalga oshirish uchun hisob ma’lumotlariga ishlov berishni
kompyuterlashtirish, hisobning ilg‘or shakl va uslublarini qo‘llash, hisob
ishlariga sarflanadigan mablag‘lar va mehnat sarflarini kamaytirishga
erishish zarur.
Har bir xo‘jalik fakti hisobda korxona
faoliyatining ham miqdor,
ham sifat jihatlarini tavsiflaydigan ko‘rsatkichlarga aylanadi. Bular
ayrim mahsulot turlarining haqiqiy tannarxi, korxona faoliyatining
moliyaviy natijalari va boshqalar.
Xo‘jalik hisobi xo‘jalik yurituvchi subyektni boshqarishda foydala-
niladigan axborot tizimidan iborat bo‘lib, unda korxona faoliyatida sodir
bo‘ladigan barcha jarayonlar va hisob obyektlarining holati to‘g‘risidagi
miqdor va sifat ko‘rsatkichlari haqidagi axborotlar ma’lum qoidalar va
standartlar bo‘yicha ularni boshqarish uchun
ilmiy asoslangan qoida-
larga muvofiq qayd qilinadi, o‘lchanadi, ishlov beriladi, to‘planadi va
guruhlanadi. Xo‘jalik hisobi keng qamrovli va to‘laqonli bo‘lishi hamda
korxona iqtisodiyotini boshqarish vazifalari to‘liq va o‘z vaqtida amalga
oshirishga yo‘naltirilgan, ya’ni boshqaruv tizimi uchun foydali bo‘lishi
lozim.
Xo‘jalik hisobining mohiyatini uning funksiyalari orqali mufassal
ochib berish mumkin (1.1-rasm).
Dostları ilə paylaş: