12
turida ham qo‘llanilishidir. Shu boisdan, hisobning uchta turini alohida
va batafsil ko‘rib chiqamiz.
Operativ hisob
rejalarning bajarilishini nazorat qilish va ishlab
chiqarishga tezkor rahbarlikni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan
kundalik ma’lumotlarni olish va umumlashtirishga xizmat qiladi. U
tadbirkorlikni rivojlantirishda muhim ahamiyatga egadir. Operativ hisob
yordamida korxona resurslari va ular miqdorining o‘zgarishini joriy
tartibda
kuzatish, buxgalterlik va statistik hisobda aks ettirilmaydigan
qator ma’lumotlarni ko‘rsatish mumkin. Masalan, ishlab chiqarish
me’yorlarining bajarilishi, shartnoma majburiyatlarning bajarilishi,
mashina va qurilmalardan foydalanish darajasi
va hokazolar hisobga
olinadi.
Operativ hisob xo‘jalikka tezkor rahbarlik qilishni ta’minlash
uchun iqtisodiy ma’lumotlarni to‘plashda bevosita xo‘jalik bo‘linma-
larida amalga oshiriladi. Ayrim operativ hisob ma’lumotlaridan faqat
bevosita korxonada foydalanilib qolmasdan, balki ular korxonaga
rahbarlik qiluvchi yuqori tashkilotlarda, hatto
iqtisodiyot tarmoqlari
miqyosida alohida operativ hisobot ko‘rinishida ham umumlashtirilishi
mumkin. Bunday hisobotlardan esa, mahsulot ishlab chiqarish miqdori
va sifati, xomashyo bilan ta’minlanganlik darajasi, hosilni yig‘ishti-
rishning borishi to‘g‘risidagi va boshqa ma’lumotlarni
olishda
foydalaniladi.
Nazorat qilinayotgan xo‘jalik muomalalarining mazmuniga ko‘ra
operativ hisobda natura va mehnat o‘lchovlari, ayrim hollarda esa pul
o‘lchovlari qo‘llaniladi.
Ta’kidlanganidek, operativ hisob tomonidan boshqaruv apparatiga
taqdim etiladigan axborot kundalik xo‘jalik muomalalari alohida qism-
larining mazmuni to‘g‘risida javob bera olishi sababli zarur. Mazkur
axborotning vaqt oralig‘ida chegaralanganligi – operativ hisobning
birinchi ajralib turuvchi belgisi hisoblanadi.
Bunday axborotlarni hisobning boshqa turlaridan olish ularga g‘ov
bo‘lishi va qo‘yilgan vazifalarni hal
etishga tizimli yondashuvni
qo‘llashni yuzaga chiqarmasligi mumkin. Shuning uchun ushbu bo‘sh-
liqni o‘z tabiatiga ko‘ra bir xil bo‘lmagan, operativ hisob to‘ldiradi.
Operativ hisob xo‘jalik hisobiga xos bo‘lgan uchala o‘lchovdan
foydalansa ham, shunga qaramasdan, pul o‘lchovidan foydalanish unda
cheklangan. Bu operativ hisobda asosan doimiy ravishda umumlashtirish
talab qilinmaydigan, ayrim bir xil xo‘jalik muomalalari aks ettirilishi
13
bilan bog‘liq. Mazkur hisob turining farq qiluvchi
ikkinchi belgisi ham
mana shundan iborat.
Bunday axborotlarni olishning tezkorligi operativ hisobning
uchinchi farq qiluvchi belgisi hisoblanadi. Operativ axborotlarni olishga
bo‘lgan talablarning soddalashtirilishi shundan kelib chiqadi.
Operativ
hisob axborotlari hujjatlashtirilmaganligi bois, ular yuridik dalillovchi
kuchga ega emas. Agar operativ hisob axborotlarining tayinlanishidan
kelib chiqiladigan bo‘lsa, bunday dalillash shart emas. Operativ
hisobning to‘rtinchi farqlovchi belgisi mana shundan iborat.
Operativ axborotlar, odatda, og‘zaki, telefon yoki telegraf, teletayp
orqali uzatiladi. Ayrim hollarda bunday axborotlar ma’lumotnoma,
xizmat yozuvi va boshqa ko‘rinishda rasmiylashtirilib, bu operativ
hisobot tuzish deb qaralishi mumkin. Zarur hollarda operativ hisobda
statistik va buxgalterlik hisobdan olingan axborotlar ham qo‘llaniladi.
Bu operativ hisobning beshinchi o‘ziga xos belgisidir. Hisobning boshqa
turlariga xos bo‘lgan, axborotlarga ishlov berishning maxsus usullari va
amallarini qo‘llash operativ hisobda ishlatilmaydi.
Dostları ilə paylaş: