R. I. G im u s h, F. M. M a t m u r o d o V

Nazorat savollari
1.Respublikamiz qonunlarida ikki maqsadlilikni so'zlab bering.
2. Qayta ishlash sanoatining taktik vazifasi qanday?
3. Innovatsion m enejm entni yaxshilashdagi im koniyatlar qanday?
39

---

1.4. XORLJ INNOVATSIYA VA INNOVATSION
MENEJMENT TAJRIBASI
Reja: 
1. Jahon iqtisodiyotiga chetdan kiritiladigan investitsiya oqimlari
va uni jalb qilishdagi muammolari.
2. Xorijda innovatsion menejmentining tashkil etilishi.
3. Innovatsiya jarayonida xorij tajribasi imkoniyatlari.
Tayanch iboralar: 
inovatsion menejmenti usullari, davlat strategiyasi,
sifat boshqaruv.
1.4.1. Jahon iqtisodiyotiga chetdan kiritiladigan investitsiya
oqimlari va uni jalb qilishdagi muammolari
Jahon iqtisodiyoti globallashib, savdo yo'lidagi to ‘siqlar kamayib, soliq 
qonunlari va tartibi izga tushib borayotgan hozirgi sharoitda chetdan kiritil- 
gan investitsiya oqimlari tez sur’atlar bilan o ‘smoqda. Bevosita chet el in- 
vestitsiyalarining dunyo bo‘yicha umumiy hajmi 1980-yildagiga qaraganda 
14 baravardan ziyod o ‘sib, 2002-yilda 7 trln. AQSH dollariga yetdi. Hozirgi 
vaqtda butun dunyoda 64 mingta mamlakatlararo kompaniya mavjud bo‘lib, 
ular 870 mingta xorijiy sho‘ba korxonalari faoliyatini nazorat qilib turadi. Ushbu 
korxonalar sotayotgan mahsulot hajmi taxminan 18 trln. AQSH dollarini tashkil 
etadi. Bu esa jahon eksporti hajmidan 2 baravardan ziyoddir.
So'nggi 10—15 yil mobaynida jahon iqtisodiy tizimida katta sifat va miq- 
dor o'zgarishlari yuz beradi. U parchalanib ketgach, bozor iqtisodiga o'tayotgan 
mamlakatlar katta ettilik mamlakatlari, 20 ta rivojlangan mamlakatlar guruhi 
kabi va boshqa yangi atamalar paydo bo‘ladi. Ommaviy axborot vositalarida 
endilikda siz «jahon iqtisodiyoti krizisi» degan so‘zlami uchratmaysiz, bu atama 
o ‘mini «global iqtisodiy pasayish» degan tushuncha egallaydi.
Bir qutbli dunyo sharoitida jah o n iqtisodiyoti yagona tutash tizimi 
b o 'lib , bu tizim ichida tovarlar va xizm atlar m oliya va investisiy oqim - 
iari harakatlanadi, ilm iy kadrlar va ishchi kuchi ko‘chib yuradi. Jahon 
iqtisodiy tizim i tarkibiga 200 ga yaqin m am lakat kiradi, shulardan 146 
tasi Jahon savdo tashkiloti (JST) a ’zosidir. Tizim ning tuzilishini shart- 
li ravishda quyidagicha ta sa w u r etish m um kin; m arkazda dunyoning 
iqtisodiy jihatdan eng yirik davlati AQSH turadi. Uning yalpi ichki mah- 
suloti (YAIM) 10 trl. dollardan ortiqdir. Shundan keyngi o ‘rinda ikki- 
ta iqtisodiy m intaqa: AQSHga yaqinroq turuvchi Yaponiya El va boshqa 
rivojlangan m am lakatlar, birm uncha uzoqroq m asofadan esa rivojla- 
nayotgan m am lakatlar va bozor iqtisodiyotiga o ‘tayotgan m am lakatlar 
o ‘rin egallagan.
40

---

Iqtisodiy tizim ichida yuz berayotgan jarayonlar uning tarkibidagi 
m am lakatlar manfaatlariga ozm i-ko‘pmi daxldordir. Shu bilan birga in ­
dustrial taraqqiy etgan m am lakatlardagi har qanday o ‘zgarish, qoida tari- 
qasida, butun tizimning holatiga ta ’sir ko ‘rsatmoqda, holbuki rivojlanayot- 
gan mamlakatlarda ko'pchilik hollarda lokal jarayonlar yuz bermoqda. M a­
salan, 1990-yillarda Osiyo va Lotin Amerikasida yuz bergan moliyaviy teng- 
liklar yoki Rossiyada 1998-yilda yuz bergan defolt rivojlangan m am lakat­
lardagi vaziyatga deyarli hech qanday ta ’sir ko'rsatm adi. Biroq 2001-yil 
oxirida AQSH va Yaponiyada boshlang‘an iqtisodiy tanazzul tezlik bilan 
boshqa mamlakatlarga yoyildi va olam shum ul tus oldi.
Shuni ta ’kidlash o ‘rinliki, tizim ichidagi rivojlangan m am lakatlar bi­
lan rivojlanayotgan m am lakatlar o ‘rtasida m uayyan ziddiyatlar mavjud. 
M azkur guruhlar bir-biriga bevosita qaram a-qarshi m anfaatlarga ega va 
turli m aqsadlarni ko'zlaydi. Rivojlangan m am lakatlar rivojlanayotgan 
m am lakatlarning arzon xomashyo m anbalariga va keng bozorlariga em in- 
erkin kirib borishga harakat qilmoqda. Rivojlanayotgan m am lakatlar esa, 
o ‘z navbatida, industrial taraqqiy etgan m am lakatlardan moliyaviy va 
texnikaviy yordam olishga juda muhtoj.
Rivojlangan mamlakatlar bilan rivojlanayotgan m am lakatlar o ‘rtasidagi 
ziddiyatlarning keskinlashganligi JST ga a ’zo m am lakatlar Tashqi ishlar 
vazirlarining 2003-yil sentabr oyida K onkunda b o ig a n uchrashuvi vaqti- 
da, ayniqsa, yaqqol ko‘zga tashlanadi. M azkur tashkilot tarixida birinchi 
m arta rivojlangan m am lakatlar o ‘zlariga foydali qarorlarni o ‘tkazib olol- 
m adilar va uchrashuv yakunida hech qanday ishchi hujjatlar qabul qilin- 
madi. Rivojlanayotgan m am lakatlar uchrashuvda bir yoqadan bosh chiqar- 
dilar va rivojlangan m am lakatlarning tazyiqiga bo ‘ysunmadiIar.
Jahon iqtisodiy tizimi ichida murakkab jarayonlar yuz berayotganiga qara- 
may, jahon iqtisodiyoti, umuman olganda, ancha muvaffaqiyatli rivojlanmoqda, 
XVF ning baholashicha, jahon YAIM ning miqdori 2004-yilda 4,1% oshadi. 
Eng katta o'sish rivojlanayotgan mamlakatiarda yuz berishi va ular 2004-yilda 
5,6% ko‘rsatkichga erishishi kutilmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarda ush- 
bu ko'rsatkich 2,9%, bozor iqtisodiyotiga o'tayotgan mamlakatlarda esa 4,7% 
ni tashkil etadi. Jahon savdosi hajmi 2004-yilda 5,5% ga o'sadi.
Jahon iqtisodiyotining holati chetdan kirib keladigan investitsiyalar 
hajmiga va investitsiya oqimlarining yo'nalishlariga ta ’sir ko‘rsatmoqda. 
Rivojlangan m am lakatlar asosiy investitsiya kirituvchi «donorlar» bo‘lib, 
ular o ‘z ixtiyorlaridagi katta-katta ortiqcha sarmoyani g'oyat foydali tarzda 
joylashtirmoqdalar. Rivojlanayotgan m am lakatlarga investitsiyalar kiritib, 
rivojlangan m am lakatlar ichida investitsiya oqimlarini o ‘zgartirmoqdalar.
2002-yilda dunyoning turli m amlakatlariga kiritilgan bevosita chet el 
investitsiyalari (BCH I)ning um um iy hajmi 7 trln. AQSH dollarini tashkil 
etadi. Chetdan kiritiladigan investitsiyalarni asosiy qismi uchlik (E l, AQSH

---

va Yaponiya) doirasida jam langan bo‘lib, dunyo bo ‘yicha tashqi investit- 
siyalarning 80% va ichki investitsiyalaming 50—60% m ana shu uchlik his- 
sasiga to ‘g‘ri keladi.
BM T ning savdo va rivojlanish bo'yicha konferensiyasi (YUNKTAD) 
«chet eldan bevosita investitsiya kritish» tushunchasiga quyidagicha ta ’rif 
beradi: «Bu chegara orqali investitsiyalash bo‘lib, unda bir iqtisodiyot re- 
zidenti boshqa iqtisodiyotda uzoq m uddatli m anfaatni q o ‘lga kiritadi». 
Bunda «uzoq muddatli manfaat» deganda bevosita investor bilan bevosita 
investitsiyalanuvchi korxona o'rtasida uzoq m uddatga amaliy munosabat 
o ‘rnatish nazarda tutiladi. Buning natijasida bevositd investor bevosita 
investitsiyalanuvchi korxonani boshqarishda hal qiluvchi ovozga ega bo ‘ladi. 
Qaror topgan an ’anaga ko'ra, agar bevosita investor chet eldagi korxona 
oddiy aksiyalaming 10 va undan ko'proq foizini sotib olsa, bevosita in­
vestitsiyalash amalga oshgan hisoblanadi. Agar bevosita investor afilyatsi- 
yalangan korxonalarga yoki shu’ba korxonalarga ega b o ‘lsa, investitsiya 
kiritish bilan bog'liq bevosita m unosabatlar ushbu tuzilmalarga ham taal- 
luqli bo'ladi, chunki ular ona gruhning bir qismidir.