R valijonov, O. Qobulov, A. Ergashev

B ir is h jo y id a b ir y o k i b ir n e c h a ish c h i y o x u d ish c h in in g q a tn a sh u v isiz u n in g
n a z o r a ti o s tid a m a x s u s m e h n a t v o sita la r i y o r d a m id a b a ja rila d ig a n va m e h n a t
p r e d m e tig a a w a ld a n o ‘r n a tilg a n , t a ’sir k o ‘r sa tish d a n tark ib to p g a n ish la b
c h iq a r ish ja r a y o n in in g b ir q ism i o p e r a ts iy a d eb a ta la d i.
O lz belgilari bo ‘yicha m ehnat operatsiyalari quyidagi bo‘limlarga bo'linadi:
— texnologik, qayta ishlash uni bajarishda m ehnat predmetining;
shakli va xususiyati o ‘zgarib, tayyor mahsulot bo ‘lishi uchun yig‘iladi;
— nazorat, buning natijasida m ehnat predm etiga q o ‘yilgan u yoki bu 
talablarga mosUgi aniqlanadi;
— transport, u m ehnat predmeti xususiyatini o ‘zgartirmay islilab cliiqaiisli 
jarayoni talablariga mos ravishda bir joydan boshqa joyga harakatini ta’minlaydi;
— ta ’minlovchi, uning natijasida transport, texnologik, nazorat operatsiyalarini 
bajarish uchun zarur sharoitni ta ’minlaydi;
— rejalashtirish, uning yordamida m ehnat jarayonining qanday izchillikda 
qaysi operatsiya elem entlaridan qay darajada foydalanib, usullar, harakatlar 
qanday tartibda bajarilishi belgilanadi.
Ishlab chiqarish muhitida boshqarish faoUyatining m uhim maqsadlaridan 
biri, ishlab chiqarish samaradorligidir, u mahsulot raqobatbardoshligiga va sifatini 
oshirish, m ehnat unumdorligining o ‘sishi, investitsiyalar rentabelligini ko‘payishi 
kabi omillarga bog‘liqdir. Belgilangan maqsadlarga erishish uchun keng kompleks 
texnik, texnologik, tashkiliy boshqaruv tadbirlarini: butun firma uchun texnik 
siyosat va investitsiyaning m uhim sohalari va yo‘nalishini belgilashni; texnologik 
jarayonning eng istiqbolli sohalariga butun kuchni va resurslami to ‘plash; EH M
140

---

dan foydalanib ishlaydigan ishlab chiqarish tizimining yangi avlodini yaratishni 
amalga oshirish zarur.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda investitsiya tamoyillarini ishlab 
chiqish m uhim ahamiyatga ega.
Eng m uhim tamoyillarga quyidagilami ko‘rsatish mumkin:
— investitsiya samaradorligini aniqlashda uzoq muddatli investitsiyaga amal 
qilish;
— past bahoda sotib olish va yuqori bahoda sotish;
— bozor mexanizmiga ta ’sir ko‘rsatadigan turli fondlar operatsiyasi kabi 
omillardan rejalashtirishda foydalanish;
— barcha axborotlaming mavjudligi; har qanday m ehnat jarayonini tashkil 
qUish asosini — texnologik jarayon tashkil qilib, u zaruriy izchillik va m ehnat 
operatsiyalari hamda unga mos vositalar, usullar, m ehnat uslublarini belgilaydi. 
Bozorda paydo b o ig an yangi sharoitlar boshqarishni sodda va ixcham tizimlarini 
yaratishni talab qilib qoldi.
Ishlab chiqarishning samarali tashkiliy tizim ini yaratish tam oyillarini 
quyidagilar belgilaydi:
— b o ‘lim tizim ini ishlab chiqarishga em as, balki tovarga, bozorga, 
iste’molchiga m o‘ljallash;
— tashkiliy tizim asosini mutaxassislardan tuzilgan maqsadh guruhlar yoki 
jam oa tashkil qiladi, awalgidek funksiyali b o iim lar emas;
— boshqarish darajasini minimal miqdorga keltirish;
— har bir xodimning so‘nggi natija uchun mas’uliyati va tashabbus bilan 
chiqish imkoniyati; firmaning samarali rivojlanishida asosiy ahamiyatni texnik 
yangiliklarga va mahsulot sifatiga qaratish.
Yangi mahsulot ishlab chiqarish bir necha bosqichlardan tashkil topib, 
uning natijasiga har bir bosqich uchun javob beradigan konstruktor, texnologlar 
mas’uliyatlidir. Yangi buyumlar ishlab chiqishga yangicha yondashuv barcha 
ishlar uchun javob beradigan maqsadli guruhlar tuzishga asoslangan. Firma 
raqobatbardoshliligining yuqori darajasiga erishishning m uhim om ili kom- 
paniyalaming ulkan sanoat korxonalari doirasida ishlab chiqarishning kon- 
sentratsiyalashuvidir. Ularda boshqarishning murakkab tashkiliy tizimi, eng yangi 
boshqarish texnik vositalari va ishlab chiqarishning yuqori darajada avtomatlashuvi 
birgalikda q o ‘shib olib boriladi. M enejm entni ishlab chiqarish m uhitida 
takomillashtirish quyidagilami ko‘zda tutadi:
— firma faoliyatini uzoq muddatli istiqbolga m oijallash;
— chuqur tadqiqotlar o ‘tkazish;
— ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash;
— yangiliklami (innovatsion) tatbiq qilish faoliyati;
— xodimlami ijodiy faolligidan maksimal foydalanish;
— xodimlami o ‘sishi va ish haqini real faoliyat natijalariga bogliqligi.
141

---

Hozirgi sharoitda ishlab chiqarishni kengaytirish masalasiga ham, shuningdek 
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish masalalariga ham tegishli bo‘lgan AQSH 
va Yaponiya firmalarida ishlab chiqarishni boshqarishda aniq ifodalangan tafovut 
mavjud. K om paniyalar ishlab chiqarish quvvatlarini tu rli u sullar bilan 
kengaytirmoqdalar:
— boshqa firmalar bilan birlashish va singib ketish;
— o‘z moliyaviy mablag‘lari hisobini m o‘jallangan holda yangi qurilish va 
jihozlar uchun yangi kapital qo‘yilma;
— zaruriy jihoz yoki ishlab chiqarish korxonasini arendaga olish;
— q o ‘shma korxonalar ochish va sherikchilik asosida ishlab chiqarish 
kuchlarini birlashtirish;
— pudrat shartnomasi asosida birgalikda qurilish olib borish.
Amerika kompaniyalari ishlab chiqarish quvvatlarini oshirishda firmalaming 
birikishi yoki bir-biriga singib ketishiga katta ahamiyat beradi. Ishlab chiqarishning 
iyerarxiya tizimida bir-birini o ‘zaro to ‘ldiruvchi 
2
ta tizimchalar mavjud: tashkiliy 
va ishlab chiqarish. U lam ing har biri boshqasiga nisbatan mustaqil holda 
qatnashadi. Korxonaning ishlab chiqarish tizimi xizmatlar va sexlar tartibini, 
ulaming quw atini, tuzilish shaklini belgilaydi. U quyidagilarga bo ‘linadi: Tizim 
turi bo'yicha: texnologik, predmet, aralash. Ishlab chiqarish ko‘rinishlari bo ‘yicha: 
ommaviy, seriyali, yakka. Ishlab chiqarish tizimi konsemga kiradigan firma 
tarkibini quyidagi ko‘rsatkichlar bo ‘yicha tavsifiaydi: quw atini, kooperatsiya va 
ixtisoslashtirish shakli va tavsifini, ishlab chiqarilayotgan mahsulot belgisini. 
Ishlab chiqarish ko‘lamining kengayishi unga axborotni to ‘plash va qayta ishlash 
tizimida avtomatlashtirishdan foydalanish yangi tashkiliy tizimni rivojlantirish 
shartini qo‘yadi. K o‘p firmalar to ‘xtovsiz o‘z tashkiliy va ishlab chiqarish tizimini 
qisqartirm oqda, shu bilan b o iim lar, bosh boshqaruvchi va mijozlar bilan 
ishlaydigan xodimlar soni qisqarmoqda. Bu har bir menejemi birinchi vazifasi 
sifatida istein o lch ilar talabini qondirishni m oljallashga m ajbur qilmoqda. 
Ruhshunos A. Maslou tom onidan o ‘tkazilgan ishlab chiqarishni boshqarishda 
axloq masalalari bo ‘yicha tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, inson xulqining asosiy 
motivlari iqtisodiy kuchlargina bo‘lmay, pul ifodasida qoniqtirmaydigan turli 
ehtiyojlardir. U m ehnat unumdorUgi ish haqini oshirish bilangina o ‘smay, 
ishchilaming o ‘z m ehnatidan qoniqish hosil qilishining o‘sishi va jamoadagi 
o ‘zaro munosabatlam i yaxshilash hisobiga yuksalishi mumkin. Boshqarishda 
o ‘zaro shaxsiy m u n o sa b a tla m i yaxshilash u su lin i q o lla n ilis h i m e h n a t 
unumdorligini o ‘sishini va ishchining o ‘z m ehnatidan qoniqish hosil qihshining 
asosidir degan konsepsiya yuzaga keldi. Ishlab chiqarish moddiy-texnik ta ’m inoti 
quyidagi yo‘nalishlar b o ‘yicha masalalami hal qilishni ko‘zda tutadi:
— korxonani uzluksiz ishlashini ta ’minlash;
— yetkazib beruvchi va pudratchi yetkazib beruvchilar bilan aloqani 
yaxshilash;
142

---

— ishlab chiqarishni tashkil qilish jarayonini ixcham ishlab chiqarish, minimal 
zaxiralar, ishlab chiqarish jarayonlari grafiklarini bajarish tamoyillari asosida 
ta ’minlash;
— ilmiy-texnika, ishlab chiqarish, sotish kabi barcha faoliyat turlarini 
moliyalashni ta ’minlash;
— ishlab chiqarish jarayonini zaruriy miqdorda mos darajali mutaxassislar 
bilan ta ’minlash.
Har qanday katta kompaniya har qancha ishlab chiqarish quwatlariga ega 
bo ‘lmasin, so‘nggi iste’molchiga ommaviy ishlab chiqarilgan texnik jihatdan 
m urakkab buyum larning qism lari va detallari bilan o ‘z-o‘zini ta ’m inlash 
imkoniyatiga ega emasligi uchun ko‘plab pudratchi yetkazib beruvchilar bilan 
aloqa qilishga va shuning bilan birgalikda m ahsulot sifatini saqlab qolish 
maqsadida yetkazib beruvchi pudratchilar faoliyatini texnik hujjatlarga javob 
berishini nazorat qilib turadilar. Pudratchi yetkazib beruvchilar bilan ishlami 
bir joyda konsentratsiyalashuvi ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyatining barcha 
yo‘nalishlarida doimiy aloqalami shakllanishiga imkon beradi. Ishlab chiqarish 
b o lim in in g ilmiy-texnika b o iim i pudratchi yetkazib beruvchilarni yangi 
buyumlami tayyorlash, ishlab chiqish, ulam i tatbiq qilish pudratlari haqida 
vaqtida xabar qilishlari kerak, chunki ular ham tayyorlanayotgan qismlar va 
detallaming ishlab chiqarish va texnologik bazalariga o ‘zgartirish kiritib qayta 
qurish imkoniyatiga ega boladilar. Yaponiya kompaniyalarida, so ‘ngra esa 
Amerika va Farbiy Yevropada ishlab chiqarishning «Kanban» tizimini ko‘lami 
kengaymoqda, u o ‘zida operativ rejalashtirish, ombordagi zaxiralar nazorati, 
texnika ta ’minoti, ishlab chiqarishni texnik tayyorgarligi kabi fiinksiyalami 
mujassamlashtiradi. «Kanban» tizimi asosiga «aniq o ‘z vaqtida» tamoyili qo‘yilgan 
b o iib , unda ishlab chiqarish siklining barcha fazalarida talab qilingan detallar 
va qismlar ularga ishlab chiqarish operatsiyasi davomida ehtiyoj tug‘ihshi bilan 
yig‘ishga beriladi. Bu tizimda omborlarda saqlash uchun noishlab chiqarish 
xarajatlari va tovar xarajatlari keskin kamayadi.