Rabil Mehtiyev Fəlsəfə

1.İnsanın mənşəyi.
Müasir elmdə ən mübahisəli, hələ də dəqiq həllini tap­mamış problemlərdən biri də insanın mənşəyi və ya­xud antropogenez problemidir. Hal hazırda üç əsas an­tro­pogenez nəzəriyyəsi, yəni insanın mənşəyi haqqında üç nəzəriyyə mövcuddur: kreasionizm, təkamülçülük, kosmizm.
a)Kreasionizm ən qədim nəzəriyyədir. Bu nəzəriy­yə­yə görə insan fövqəltəbii mövcudluq tərəfindən yara­dı­lıb. Kreasionizm mahiyyətcə dini təlimdir. Məsələn, xris­tian­lığa görə insan Allah tərəfindən bir anda, “Allaha bən­zər və Onun surətinə” əsasən yaradılıb.
b)Təkamül nəzəriyyəsinə görə insan qədim mey­mu­na­bənzər əcdadlarından yaranıb. İnsanın yaranma pro­se­si irsiyyət, dəyişkənlik və təbii seçmə qanunlarının təsiri altında getmişdir. Təkamül nəzəriyyəsi genişləndirilmiş şəkildə Ç.Darvin tərəfindən hazırlanıb.
c) Kosmik nəzəriyyəyə görə insan özgə planetdən gəl­mə­dir. İnsan ya yerdənkənar vücudların birbaşa nəslin­dən­­dir, ya da yerdənkənar zəkaların eksperimentlərinin məh­suludur.
İnsanın mənşəyi haqqında hər üç nəzəriyyənin sintezi kimi çıxış edən baxışlar da mövcuddur. Məsələn, bəzi di­ni əhval-ruhiyyəli alimlər fərz edirlər ki, təbii (təkamül) seç­mə prosesində insan bədəni dəyişikliyə məruz qalmış, can (zəka, əxlaq və s.) insana onun hansısa inkişaf mər­hə­lə­sində verilmişdir. Mistik təlimlərdə insanın kosmik tə­ka­mül qanunlarının qarşılıqlı təsiri və “dünyəvi kosmik zə­kanın” fəaliyyətinin nəticəsində inkişafı haqqında da­nışılır.
İnsanın bütöv obrazını yaradan fəlsəfə müxtəlif elm­lə­rin verdiyi biliklərdən istifadə edir. Antropogenez prob­leminə baxışların müxtəlifliyinə baxmayaraq alim­lə­rin çoxu bir sıra bioloji və arxeoloji məlumatlarla təs­diq­lə­nən təkamül nəzəriyyəsinə üstünlük verirlər.


2. İnsanın fəlsəfi mahiyyəti
İnsan fəlsəfəsi bütövlükdə fəlsəfənin əsas çıxış kon­sep­siyalarındandır. Başqa sözlə desək, insanın fəlsəfi cə­hət­dən öyrənilməsi varlıq haqqında təlim, idrak nəzəriy­yə­si qədər fəlsəfənin əzəli problemləri sırasındadır. Belə ki, hələ antik filosof olan Sokrat insanı fəlsəfi cəhətdən təd­qiq edir, onun düşüncələrini səciyyələndirməyə çalı­şır­dı. Protaqor insanı bütün şeylərin ölçüsü və təbiətin ay­rılmaz hissəsi adlandırır, Diogen çıraqla adam axta­rır­dı. Bu cəhdlər, fəlsəfi axtarışlar sonrakı dövr fəlsəfi mək­təb­ləri və ayrılıqda götürülmüş müxtəlif alimlərin təd­qi­qat obyekti olmuşdur. Hələ Qədim Çində, Hindistanda, Yu­nanıstanda, Yaxın Şərq ölkələrində insana kosmosun bir hissəsi, dünyanın fundamental əsaslarını birləşdirən var­lıq kimi yanaşırdılar. İnsan haqqında bəhs edən ilk filosof kimi Sokrat qəbul edilir. Sokrata görə, insanın daxili aləmi daha vacib idi. Belə ki, bu yunan filosofunu insanın təbiəti məsələsi düşündürürdü.
Sokratın tələbəsi olan Platon və onun tələbəsi olan Aristotel insanın mahiyyəti haqqqında bir biri ilə uzlaş­ma­yan fikirlər irəli sürmüşlər. Platona görə, insan ali his­sə olan ruhdan və aşağı hissə olan bədəndən ibarətdir.
Aristotel isə insana bir-birilə sıx əlaqədar olan bədə­nin və ruhun vəhdəti kimi yanaşırdı. Onun fikrincə, bu iki faktor biri digəri olmadan mövcud ola bilməz.
Yeni Dövr fəlsəfəsində insanın öyrənilməsi belə de­mək mümkünsə öz zirvəsinə çatır. Bu dövr fəlsəfəsində insan idrakın predmeti kimi öyrənilməyə başlanır. Əsas­lan­dırılır ki, insan təbiət və cəmiyyət kimi sistemlərin in­ki­şafı dialektikasında nəzərdən keçirilməlidir. Məsələn ye­ni dövr fəlsəfəsinin əsas simalarından olan Rene De­kar­tın “düşünürəmsə demək varam” deməsi insanın da­xil olduğu ictimai münasibətlər sistemində yerini tapmaq baxımından olduqca dramatik görünür.
Fransız maarifçiləri də ideal cəmiyyət və ideal dövlət haqqında mülahizələrində məhz insan amilinin priori­tet­li­yinə işarə edirdilər.
İnsan fəlsəfəsi klassik alman fəlsəfəsinin təşəkkülü ilə öz zirvəsinə çatır. İ. Kant, G. Hegel kimi dahilərlə baş­la­yan bu fəlsəfi məktəbin son nümayəndəsi Lüdviq Feyer­bax insan fəlsəfəsinə fəlsəfi dövriyyədə status qazandırır. Onun fikrincə, insan dərk etdikcə ilahi həqiqətin nə oldu­ğu­nu anlamağa başlayır. Görür ki, allah dediyimiz insa­nın özündən insani təbiətin ayrılması yolu ilə onun öz ila­hi mahiyyətinə qovuşmasıdır.
İnsan haqqında fəlsəfi təlimlərdən personalizm və neo­tomizmdəki yanaşmalar maraq doğurur. Personalizm fəl­səfi-idealist cərəyan kimi şəxsiyyəti ilkin yaradıcı re­al­lıq hesab edir. Belə ki, dünya ən ali person olan Allahın təzahürüdür və hər bir şəxsiyyət Allahın özünəməxsus daşıyıcısıdır. Yəni, Allah qüdrətini yalnız insan vasitəsilə reallaşdıra bilir. Neotomizmə görə, insanın əsas məqsədi Allaha qovuşmaqdır və onu sıxıntılarından yalnız Allah qurtarmaq iqtidarındadır.
İnsan biososial varlıqdır və özündə təbiətin və cəmiy­yə­tin ona verdiklərini toplayır. Başqa sözlə, insan təbiətin bir parçası, fiziki cəhətdən mövcüd olan, fizioloji xüsu­siy­yətlərin daşıyıcısıdır. Sosial aspekt isə insanın cəmiy­yət­də yaşamasını, ictimai münasibətlərə inteqrasiya olun­ma­sını əks etdirir.
İnsanda təbiətin xüsusiyyətləri daha əvvəldir. Biz bio­lo­ji olaraq dünyaya gəlirik. Daha sonra sosiallaşma yolu ilə ictimai mahiyyət əldə edirik. Bu sosiallaşma kanalları ən müxtəlifdir və cəmiyyətlərin tipindən, dövlət ida­rə­çi­lik formalarından asılı olaraq ən fərqli şəkildə təzahür edə bilər. Bütün hallarda insan bu və ya digər formada öz biolojiliyindən sosiallığına transformasiya edir. Belə ki, heç bir fərd əlahiddə yaşamır, hansısa şəkildə cəmiy­yə­tə inteqrasiya olunur. Müasir ictimai elmlərdə bu ba­xım­dan insanın sosiallaşmasının əsas mexanizmi kimi cə­miy­yətin hər bir fərdə hansı mühiti təklif etməsi xüsusi araş­dırılır.
Hər bir şəxs cəmiyyətdə fəaliyyət göstərir, müxtəlif şəxs­lər ilə siyasi, iqtisadi, mədəni, hüquqi, ideoloji mü­na­si­bətlərə daxil olur. Belə münasibət konteksində insan yal­nız bioloji amillərin deyil, həm də sosial amillərin tə­si­ri altında olur.
İnsan öz fəaliyyətinin, qoşulduğu ictimai münasibət­lərin yetişdirməsidir. Fərd insan nəslinin unikal cəhət­lə­ri­ni birləşdirən bir nəfəri bildirir. Fərdiyyət anlayışı fərdin daha dərin mənada özünəməxsusluğunu, yəni başqa fərd­lərdən özəl xüsusiyyətlərini (qabiliyyət, xarakter və sair) ifadə etmək üçün istifadə olunur.
Şəxsiyyət isə sosial inteqrasiyanın nəticəsidir. Yəni, hər bir şəxs sosial mühitə qoşularaq onun şəraitinə uy­ğun­laşır. Beləliklə, sosiallaşma nəticəsində fərd cəmiy­yət­dəki dəyərləri mənimsəyərək onları daxili dünyasına uy­ğun­laşdırır. Bununla da fərd məhdud dairədə qalmır, ümu­miyə inteqrasiya olunaraq ictimai maraq dairəsinə dax­il olur. Təbiidir ki, sosiallaşmanın da öz səviyyələri var. Bəzi şəxslər digərlərinə nisbətən daha çox cəmiyyət qay­dalarına adaptasiya olunmaqla sosial fəal şəxsiyyət olur­lar. Bir qism insanlar isə ictimai həyata daha məhdud qoşulmaqla, cəmiyyət həyatında passiv mövqe tuturlar.
İnsan ölümünü dərk edən və bu barədə düşünən var­lıq olduğu üçün daim həyatın mənası barədə düşün­cə­lə­rə dalır. İnsanın ölməsi və ölməzliyi ilə bağlı yanaş­ma­lar­da ziddiyyətlər vardır. Antik filosoflardan başlayaraq müx­təlif dövrlərdə filosoflar həyatın mənası haqda fikir­lər irəli sürmüşlər. Məsələn qədim yunan filosofu Epikür in­san həyatının mənasını rahatlıqda görürdü. Yəni, xoş­bəxtlik odur ki, heç bir ağrı hiss etməyəsn, heç bir qorxu, o cümlədən ölüm qarşısında qorxu hissi keçirməyəsən.
Kinikər (məsələn Diogen) isə xoşniyyətli olmağı insan həyatının mənası kimi səciyyələndirirdilər. Xeyirxahlıq az olana qane olmaq və zülm etməməkdir. İnsan daxili sa­kitliyə can atmalı, dünya işlərinə qarışmamalı, daxilən azad olmalıdır.
Sonrakı mərhələlərdə, xüsusən orta əsrlərdə fəlsəfə­nin bütövlükdə transformasiyası, o cümlədən insan fəlsə­fəsinin məzmununa olan baxışların dəyişməsi müxtəlif yanaşmaları meydana çıxardı. Ümumiləşdirməyə çalı­şa­raq qeyd edək ki, orta əsrlərdə Allahın dominant roluna dair baxışlar insanın yaradanı təqlid etməli olması barədə düşüncələri gücləndirirdi.
XX əsrin əvvəllərində insan həyatının mənasına ba­xış­larda orta əsrlər fəlsəfi düşüncəsindən kənara çıxmalar səciyyəvidir. Belə ki, Allahın hər şeyin müəyyənedicisi olması haqda orta əsrlər nəzəriyyələrini qəbul etməyən fikirlər müxtəlif arqumentlərə istinad edirdilər.
Avstriya alimi Ziqmund Freyd həyatın mənasını həzz almada görürdü. O, hesab edirdi ki, insanlar cinsi istək­lə­ri­nin əsiridirlər. Freyd «Moisey və monoteizm» əsərində di­nə qarşı olmuş, həyatla ölümün əbədi mübarizəsini özü­nə­məxsus izah etmişdir.
Ekzistensialistlər hesab edirlər ki, həyata məna verən məhz ölümdür. Bu baxımdan həyatın və ölümün mənası fəlsəfənin maraq dairəsindədir. Belə ki, insanın özünü­dər­kində onun öz taleyinə olan münasibəti mühüm yer tu­tur. Bir qədər sadə deyilsə, ekzistensialistlər insanın özü özünün hakimi olması fikrini əsaslandırırdılar. Yəni, hər bir şəxs öz fəaliyyəti, əməli ilə öz şəxsi obrazını ya­ra­dır.
Evtanaziya yunan mənşəli söz olub mənası ağrısız, əzabsız ölüm deməkdir. Evtanaziya ölümü qaçılmaz olan, həyatı süni yolla uzadılan insanların müəyyən tibbi və digər vasitələrlə həyatlarına son verilməsidir. Bəzi öl­kə­lərdə evtanaziya rəsmiləşdirilmişdir. Hollandiya, Avs­tra­­liya, İsveçrə, İsrail, Belçika, ABŞ-ın bir neçə ştatında rəs­mi şəkildə leqallaşdırılıb.
Evtanaziyanın tətbiq baxımından bir çox növləri var: aktiv və passiv evtanaziyalar; könüllü və qeyri-könüllü evtanaziyalar. Passiv evtanaziya insanı tam müalicə edib yenidən sağlam bir şəkildə həyata qaytarmağın mümkün olmadığı halda icra olunur. Bu halda xəstənin yaxın­la­rı­nın qərarı ilə xəstənin həyatını süni yolla uzadan tibbi qurğu həkim tərəfindən dayandırılır. Aktiv evtanaziya insanı tam müalicə edib yenidən sağlam bir şəkildə həya­ta qaytarmağın mümkün olmadığı halda tətbiq olunur. Bu halda həkim xəstənin bədəninə müəyyən maddəni əlavə edir və bununla fiziki və mənəvi əzab çəkən xəstə­nin həyatına son qoyulur.
Könüllü evtanaziya budur ki, əgər hər hansı bir şəxs onun gələcəkdə hər hansı bir müalicəsi mümkün olma­yan və ya hər hansı hadisə nəticəsində yenidən sağlam bir şəkildə həyata qayıtması mümkün olmayacaqsa, evta­na­ziyanın tətbiq olunmasını arzulayır.
Qeyri-könüllü evtanaziya budur ki, insanı sağlam bir şəkildə həyata qaytarmağın mümkün olmayacağı təq­dir­də həkim xəstənin yaxınlarına bildirdikdən sonra xəstə­nin fikri nəzərə alınmadan onun yaxınlarının qərarı ilə xəstəyə evtanaziya tətbiq olunur.
Dünyəvi dinlərdə, islam dini də daxil olmaqla evta­na­ziya təqdir olunmur və göstərilir ki, dünyanı, eləcə də insanı Allah yaradıb. Bu baxımdan evtanaziya Allahın işinə qarışmaq deməkdir.
İnsanın mahiyyətinə fəlsəfi baxışda siyasi yanaşma da nəzərdən keçirilməlidir. Bu ona görədir ki, hazırda insan siyasiləşmiş bir fenomendir. Hətta ən ucqar bir məkanda məskunlaşmış sadə insanlar belə siyasi proseslər ilə bu və ya digər dərəcədə maraqlanırlar. Bu konteksdən ya­naş­dıqda insanın siyasi-mənəvi aləmi fəlsəfədə xüsusilə XX əsrdən başlayaraq daha davamlı öyrənilməyə baş­la­nıl­dı. Bəs insanın siyasiləşməsini şərtləndirən hansı amil­lərdir? İlk növbədə hər bir şəxs mülkiyyətə sahibdir. Bu mülkiyyət ona siyasi quruluşun necə olmasını xatır­la­ma­ğa sövq edir. Habelə, hər bir şəxs müəyyən əhatəyə (qo­hum­lar, qonşular, əmək kollektivi və sair) malikdirlər ki, bu da öz növbəsində aktivliyə, o cümlədən siyasi pro­ses­lərə laqeyd qalmamaga şərait yaradır. Eləcə də, siyasi sis­temlər insanların fəaliyyətinə istiqamət verməklə onların həyatlarına istiqamət verməyə çalışırlar. Bu baxımdan hiperşəxsiyyət (hiperindividualizm) konsepsiyası geniş yayılmağa başlamışdır. Bu anlayış şəxsiyyətin rolunu da­ha da qabartmaq, onu sosial münasibətlərin əsas subyekti kimi qəbul etmək cəhdləri ilə bağlıdır.
Beləliklə, insan ictimai münasibətlərin iştirakçısı kimi cəmiyyət həyatında müəyyən yer tutur. Bu statusdan ası­lı olaraq müxtəlif şəxsiyyət tipləri ortaya çıxır. İnsan han­sı məqamda olmasından asılı olmayaraq bütün canlıların ən alisidir. Bu da onu deməyə əsas verir ki, insana müna­si­bət daim humanist xarakter daşımalıdır. İnsanların pe­şə, maddi resurslar, təhsil səviyyəsi və digər kate­qori­ya­la­ra bölünməsi sırf şərti xarakter daşıyır. Hansı statusda olmasından asılı olmayarq hər bir şəxsə zəruri həyat stan­dartları təmin olunmalıdır.

3.