Rabil Mehtiyev Fəlsəfə

Fərd, fərdiyyət, şəxsiyyət.

İnsan haqqında fəlsəfi düşüncələrdə fərd, fərdiyyət və şəxsiyyət anlayışlarından geniş istifadə edilir. Bu anla­yış­ların hər biri insan təbiəti və mahiyyətinin ən müxtəlif cəhətlərinə işıq salır.
Fərd insan nəslinin istənilən nümayəndəsidir. Qeyd et­mək zəruridir ki, əksər Avropa dillərində, o cümlədən rus dilində bu anlayış “individ” adlanıb dilimizə “bölün­məz” kimi tərcümə edilir. Yəni, əgər cəmiyyət bütöv so­sial varlıq kimi götürüldükdə, fərd sosial varlığın atom­ları, ən kiçik zərrəciyidir. Fərd haqqında danışdıqda in­sa­nın ən ümumi səciyyəsi nəzərdə tutulur və onun xü­su­siy­­yətləri nəzərə alınmır. Kütlənin belə, şəxssizləşdirilmiş nü­mayəndəsi kimi götürülən insan sosioloji sorğularda, iqtisadi nəzəriyyələrdə, insan orqanizminin bioloji xüsu­siy­yətləri haqqında düşüncələrdə iştirak edir.
İbtidai cəmiyyətlərdə insan istisnasız olaraq fərd kimi qavranılmışdır. İbtidai cəmiyyətdəki fərd-insanın digəri ilə istənilən bənzərsizliyi, qeyri-ənənəvi davranışı şübhə doğururdu: hamı konkret tarixi zamanda müqəddəs sa­yı­lan və min illər ərzində uğurlu yaşayışı təmin edən ənənələr çərçivəsində hərəkət etməli idi. Eyni zamanda hər bir yenilik, orijinallıq nəslin həyatını təhlükə altında qoya bilərdi. Qeyd edək ki, oxşar hala müasir dövrdə də rastlaşmaq mümkündür. Hamı üçün vahid qaydalar mü­əy­yənləşdirən totalitar rejimlərdə, uğur ideologiyası və reklamın formalaşdırdığı şəxssiz (simasız da demək olar) istehsalçı və istehlakçıların kütləvi cəmiyyətində də istə­ni­lən müstəqillik boğulur.
İnsanının xüsusi, təkrarolunmaz xassələrini işarələ­mək üçün “fərdiyyət” anlayışından istifadə edilir. Fər­diyyət–bir insanı digərindən fərqləndirən təkrarolunmaz xüsusiyyətlərin məcmusudur. Hansısa xüsusi keyfiyyəti sayəsində ümumi kütlədən fərqlənən, seçilən insanı da fərdiyyət adlandırmaq olar.
İnsanlar artıq bioloji səviyyədə bir-birilərindən fərqlə­nir­lər. Məsələn, barmaq izləri eyni olan iki insan tapmaq mümkün deyil. Hər bir insan onun fiziki və hətta psi­xo­loji quruluşunun müəyyən xüsusiyyətlərini şərtləndirən genlərin xüsusi birləşməsinə malikdir. Psixi planda in­san­ları bir-birindən onların temperamenti fərqləndirir. Artıq antik dövrdə insanları temperamentə görə dörd qrupa ayırmışlar: xolerik, melanxolok, fleqmatik, san­qvi­nik. Xoleriklər güclü və parlaq hisslərə malik olurlar. On­lar coşqun, həyəcanlı, daha çox əsəbi insan kimi səciy­yə­lənirlər. Melanxoliklər isə əksinə, nadir hallarda həyə­can­la­nırlar, özünüdüşünməyə meyllidirlər. Fleqmatiklər sa­kit, astagəl, apatikdirlər. Sanqviniklər təmkinli, həyat­se­vər­dirlər.
İnsanın sosial keyfiyyətləri (baxışlar, qabiliyyətlər, tə­ləbatlar, maraqlar, əxlaqi görüşlər və s.) aspektində gö­tü­rül­müş fərdi səciyyələndirmək üçün şəxsiyyət anlayı­şın­dan istifadə edilir. Şəxsiyyət –insanın şüur və fəaliy­yə­tinin fərdi xüsusiyyətlərində ifadə olunmuş intellektual, sosial-mədəni və əxlaqi-iradəvi keyfiyyətlərinin dinamik, nisbi dayanıqlı bütöv sistemidir. Şəxsiyyətin təbii əsas­la­rı­nı onun bioloji xüsusiyyətləri təşkil etməsinə bax­ma­ya­raq, onun inkişafının həlledici amillərini (mahiyyət əsas­la­rını) təbii keyfiyyətləri yox, sosial əhəmiyyətli key­fiy­yətləri müəyyənləşdirir. Şəxsiyyət üçün öz davranış mo­tiv­lərinin dərki, özünügerçəkləşdirmə, fərdi qabiliy­yət­lərin aşkarlanmasına istiqamətlənmiş şüur və iradənin daim işlək olması səciyyəvidir.
Şəxsiyyətin sosial keyfiyyətləri onun fəaliyyəti, dav­ra­nışı, digər insanlara münasibətində aşkarlanır. Daxildən gə­lən davranışlar, həmçinin anket, test və introspeksiya (özünümüşahidə) vasitəsilə insanın daxili aləmi, onun mə­nəvi və əxlaqi keyfiyyətləri haqqında bəlli dərəcədə mü­hakimə yürütmək olar. Bu nəinki şəxsiyyətin sosial key­fiyyətlərinin obyektiv dərkinə imkan yaradır, həm­çi­nin onlara formalaşdırıcı təsir göstərir.

Mövzu 14.

Cəmiyyət sosial sistem kimi

Fəlsəfənin cəmiyyətin ən ümumi qanunlarını öyrənən sahəsi sosial fəlsəfədir. Sosial fəlsəfədə cəmiyyətin üç əsas nəzəri modeli geniş yayılmışdır:

naturalizm, idealizm, materializm.
Naturalist mövqeyə görə, cəmiyyətin mahiyyəti təbii-bioloji amillər əsasında aydınlaşdırılmalıdır.
İdealist yanaşmaya görə, cəmiyyət həyatında ideal olan, mənəvi amillər əsas determinantdır.
Materializmə görə isə cəmiyyətin mahiyyətinin dərki maddi amillər əsasında daha düzgün olar.
Təbiətdən fərqli olaraq cəmiyyətin məkan və zaman xüsusiyyətlərindən asılılığı vardır. Cəmiyyət sosial sis­tem­dir. Onun ən başlıca xarakteristikalarından biri insan­la­rın kortəbii deyil, məqsədyönlü birliyini ifadə etmə­si­dir. Cəmiyyət insanların birgə fəaliyyət formaları­nın məc­musudur və tarixin müəyyən pilləsində təşəkkül ta­pır. Fəlsəfənin bir elm kimi inkişafının müxtəlif mərhə­lə­lə­rində cəmiyyət anlayışına müxtəlif yanaşmalar olmuş­dur. Antik filosoflardan başlayaraq cəmiyyətin mahiy­yə­ti­­nə dair konsepsiyalar irəli sürülmüşdür.
Aristotel insanı siyasi heyvan adlandırırdı. Yalnız cə­miy­yətdə birgə yaşayış məcburiyyətinə görə onların mü­a­­sir tərzdə davranış nümayiş etdirdiklərini qeyd edirdi. Aristotel cəmiyyətdə qul vəziyyətində olanların olmasını təbii sayır, bunsuz iqtisadi həyatın baş tutmayacağını deyirdi.
Cəmiyyətin ictimai müqavilə, razılaşma əsasında ya­ran­ması ideyası XVII-XIX əsrlərdə genişlənməyə başladı. Da­ha sonralar Karl Marks və digər mütəfəkkirlər cə­miy­yə­tin formalaşmasını iqtisadi əsaslar üzərində forma­laş­dı­ğını qeyd edirdilər. Bu o deməkdir ki, cəmiyyətin möv­cud­luğu ilk növbədə istehsal üsulunun xarakteri, iqtisadi mü­nasibətlərin xarakteri ilə müəyyən olunur.
Məsələn, T.R.Maltusun məşhur nəzəriyyəsinə görə, dün­ya əhalisi həndəsi silisilə üzrə, maddi nemətlər isə ədədi silsilə üzrə çoxalır. Bu da cəmiyyətdə istər maddi istər­sə digər resurslar baxımından çatışmazlığa səbəb olur. Maraqlıdır ki, maltusçular və bəzi digər nə­zəriy­yə­lə­rin müəlliflərin hesab edirdilər ki, fəlakətlər, müh­ari­bə­lər və aclıq kimi insanları tələf edən hadisələrin olması həyati əhəmiyyət kəsb edir.
Cəmiyyət bütövlükdə ictimai münasibətlərin müxtəlif tərəflərindən ibarət olan mütəşəkkil sistem kimi daim dəyişilən bir fenomendir.
Cəmiyyət mürəkkəb sistem olub, altsistemlərə bölü­nür. Cəmiyyətin altsistemləri həm də cəmiyyət həyatının əsas sferaları da adlanır. Sosial-fəlsəfi ədəbiyyatlarda cə­miy­yətin əsas dörd sferası fərqləndirilir:

• 
  iqtisadi;
  
• 
  sosial;
  
• 
  siyasi;
  
• 
  mənəvi.
  

İqtisadi sfera –cəmiyyət həyatının əsas müəy­yən­ləş­di­ri­ci, baza sferası hesab edilir. Bu da öz növbəsində mü­rək­kəb quruluşa malik olub, aşağıdakı sahələrdən təşkil olu­nur:

• 
  istehsal;
  
• 
  bölgü;
  
• 
  mübadilə;
  
• 
  maddi nemətlərin istehlakı (iqtisadi sferanın məz­mu­nu).
  

İqtisadi sfera aşağıdakı formalarda mövcud olur:

• 
  iqtisadi məkan–burada təsərrüfat həyatı gerçək­lə­şir;
  
• 
  iqtisadiyyatın idarəedilməsi institutları;
  
• 
  maddi nemətlərin istehsal üsulu.
  

Maddi nemətlərin istehsal üsulu iki tərkib hissəsinə ma­likdir:

• 
  məhsuldar qüvvələr;
  
• 
  istehsal münasibətləri.
  

İnsanlar öz bilikləri, bacarıq, əmək vərdişləri və is­tehsal vasitələri ilə birlikdə məhsuldar qüvvələri əmələ gə­tirirlər.
İctimai inkişaf qanunları obyektiv xarakter daşıyır və unut­maq olmaz ki, təbiət qanunlarından fərqli olaraq ic­ti­mai inkişaf qanunları daimi deyil. Tarixi dövrdən asılı olaraq ictimai inkişaf qanunlarını belə qruplaşdırmaq olar: İnsan cəmiyyəti inkişafına dair ümumi sosioloji qa­nun­lar və cəmiyyətin inkişafının müəyyən mərhələsində olan qanunlar.
Bütün dövrlər üçün cəmiyyətin özəyi kimi ailə götü­rü­lür. Bu da ondan irəli gəlir ki, insanın sosiallaşması ailə­dən başlayır və cəmiyyətdə tamamlanır. Burada bir növ təsir-əks təsir prinsipi işləyir. Ailələrin qorunması və təş­viq olunması bu baxımdan istənilən cəmiyyət üçün pri­oritet məsələdir.
İstənilən cəmiyyətin sosial sturukturunda so­sial qrup­lar, təbəqələr, millətlər, xalqlar və digər insan birlikləri yer alır. Bu struktur vahidləri cəmiyyət həyatının əsas sub­yektləri kimi müxtəlif funksiyalar həyata keçirirlər. On­ların hər biri ayrılıqda fəaliyyət göstərə bilmir və müt­ləq digərləri ilə əlaqəyə daxil olur. Məsələn, tələbə qrup­ları millətin tərkib hissəsidirlər və cəmiyyətdəki digər mü­nasibətlərdə, səhiyyə, mədəniyyət sahələrində də fəa­liy­yət göstərir və inteqrasiya olunurlar. Burada cə­miy­yətin əsas aparıcı subyektləri ilə passiv qruplar arasında fərqi də qeyd etmək lazım gəlir. Məsələn, fəal mühəndis, müəllim, həkim kateqoriyasından olan insanlar evdar qadınlar, təqaüdçülər və işsiz insanlar ilə müqayisədə cə­miy­yətdə daha çox funksiya yerinə yetirirlər. Cəmiyyəti xa­rak­terizə edən bir sıra xüsusiyyətlər vardır: öz­fəa­liy­yət, öz-özünü təşkiletmə; özüinkişaf və öz-özünə yetər­li­liyi.
Cəmiyyət haqda danışarkən qısa olaraq tarixən möv­cud olmuş cəmiyyət tiplərini nəzərdən keçirmək lazım gəlir. İlk cəmiyyət tipi ovçuluqla, yığıcılıqla məşğul olan cəmiyyət tipi idi. Bu cəmiyyət tipinin geniş yayıldığı are­al Cənubi Qərbi Afrika və Mərkəzi Avstraliya idi. Bu tip cə­miyyətdə siyasi sistem yox idi, cəmiyyətdə ağsaq­qal­ların rəyi əsas götürülürdü.
Bağçılıq cəmiyyəti Yaxın Şərqdə yaranmış, Avropa qi­tə­sində də mövcud olmuşdur. Bu cəmiyyətlərdə məhsul artıqlığı yaranmır. Kənd təsərrüfatı primitiv qaydada idi.
Aqrar cəmiyyətlər Qədim Misirdə təşəkkül tapmışdır və bağçılıq cəmiyyət tipindən fərqli olaraq kənd təsər­rü­fa­tının məhsuldarlığı daha yüksək olmuşdur.
Aqrar cəmiyyətdə dövlət və ordu meydana gəldi, pul dövriyyəsi formalaşdı.
Sənaye cəmiyyətlərinin formalaşması İngiltərədə sə­na­yeləşmənin nəticəsi olaraq meydana çıxdı. Birinci səna­ye inqilabı, yeni enerji mənbələrinin tapılması nəti­cə­sin­də sənaye cəmiyyətində günəş, elektrik, istilik, nüvə və digər enerji növlərindən istifadə olunur. Bu cəmiy­yət­lər­də artıq insanların yaşayış standartları yüksəlir və de­mok­ratik idarəçilik formaları təşəkkül tapır.
Hazırda 4-cü sənaye inqilabı dövründə postsənaye (pos­tin­dustrial) cəmiyyətinin yaranması təbiidir. Post­sə­na­ye, yəni sənayedən sonrakı cəmiyyət dedikdə bilik və informasiyaya əsaslanan cəmiyyət tipi başa düşülür. Bu­ra­da nano texnologiyalar, süni intellekt kimi anlayışlar prioritet olur.
Bütövlükdə, cəmiyyət tiplərinin transformasiyası sosial müstəvidə yeni həyat tərzinin yaranmasını zəruri edirdi.
Beləliklə, cəmiyyət həyatı əsasən iki tərəfdən mad­di və mənəvi sferalardan təşkil olunur.
Cəmiyyətlərin strukturlaşmasında vacib məqam in­san­ların mobilliyidir. Yəni, insanların bir sosial qrupdan başqasına keçidi. Bu yüksələn və enən xətlə ola bilər. Başqa sözlə, hər bir şəxs öz statusunu itirə və ya onu yüksəldə bilər. Mobilliyin şəxslər üçün necəliyindən asılı olmayaraq cəmiyyət konteksində bu vacib səciyyə daşı­yır. Çünki sosial qruplar səviyyəsində baş verən dəyi­şik­lik­­lər cəmiyyətin siyasi-iqtisadi və mədəni sferasında özü­­nü biruzə verir. Məsələn, son illərdə respublikamızda pe­­­şələrin dinamikasına nəzər salaq. Daşınmaz əmlak, in­for­­masiya texnologiyaları və sair sahələr populyarlıq qa­za­nıb. Bu sahələrə olan tələbatın artması yeni peşə və mə­­nəvi dəyərlərə malik təbəqələrin yaranmasını zəruri et­­di ki, nəticədə cəmiyyət həyatının bütün sahələrində bu öz əksini tapdı. Eyni zamanda bu sahələrin inkişafı gənc­lə­rin öz gələcəyini planlaşdırmaq, perspektiv hədəfləri mü­əy­yənləşdirmək baxımından da vacib əhəmiyyət kəsb edir.
Eyni zamanda cəmiyyətin yüksək inkişaf səviyyəsi onun cəlbediciliyini artırır. Məsələn, Skandinaviya cə­miy­yətlərində yaşayış səviyyəsinin yüksək olması bu cəmiyyətlərə olan marağı artırır. Nəticədə miqrant axını belə cəmiyyətlərin simasını dəyişdirir. Əksinə, həyat sə­viy­yəsinin aşağı olduğu cəmiyyətlərdə insanların digər öl­kələrə köç etməsi demoqrafik və digər problemlərin ya­ranmasına gətirib çıxarır.
Cəmiyyətin siyasiləşməsi insan hüquqlarının ön plana çıxmasını, cəmiyyət həyatında bərabər iştirak kimi mə­sə­lə­ləri gündəmə gətirir. Bu da o deməkdir ki, müasir cə­miy­yətlər siyasi kataklizmlər ilə zəngin, siyasi trans­for­ma­siyalara açıq və dinamikdir. Bu da onu şərtləndirir ki, ha­zırki mərhələdə daha çox insanlar cəmiyyət həyatında iştirak edir və proseslərə qoşulurlar. Bir sıra yanaşmalara görə, cəmiyyətin siyasiləşməsi onun deqredasiyasına gə­ti­rib çıxarır. Belə ki, artan narazılıqlar kütləvi çıxışlara, çev­rilişlərə səbəb olur ki, bu da öz növbəsində iqtisadi dur­ğunluğa və digər iqtisadi problemlərə yol açır.
Digər tərəfdən siyasi iştirakçılığı təşviq edən nəzə­riy­yələrə görə, siyasi həyatda iştirak zəruridir. Yəni, hər bir şəxs onu əhatə edən məsələlər ilə bağlı qərar qəbulunda iş­tirak etməlidir.
Hazırda müasir cəmiyyətlərdə formalaşan siyasi ins­ti­tut­lar insanların siyasi fəallığını artırmaqla onların pro­ses­lərdə iştirakını stimullaşdırırlar. Nəticədə müxtəlif si­ya­si partiyalar və bloklar yaranır ki, bunlar seçkilər va­si­tə­silə hakimiyyətə təsir imkanları əldə etmək istəyirlər. Yəni, siyasi münasibətlər digərlərini- iqtisadi, mə­də­ni və sair sıxışdırmış və dominant faktora çevrilmişdir.
Bütün müsbət və mənfi tərəflərinə baxmayaraq siyasi həyat əksər cəmiyyətlər üçün determinant faktora çev­ril­miş­dir.
Mövzu 15.
Mədəniyyət və sivilizasiya
Müasir dövrün qlobal problemləri