Rabil Mehtiyev Fəlsəfə

3.Ekologiya müasir qlobal problemlər sistemində.
Sənaye inqilabları biri digərini əvəzlədikcə ekologiya müasir qlobal problemlər sistemində mühüm mövqelərə keçir. Bu termini ilk dəfə almaniyalı E.Heggel istifadə edib ki, bu da iki yunan sözünün birləşməsindən ibarət ol­maqla oykos – ev, loqos – söz, təlim deməkdir. E. Heggelə görə ekologiya dar mənada heyvanlarla onların ya­şa­dığı mühit arasındakı qarşılıqlı əlaqələri öyrənən bi­lik­lər sistemidir. Başqa sözlə, ekologiya problemi təbiətlə in­san arasında baş verən ziddiyyətlərdən yaranmışdır. Təbiətə və onu əhatə edən ətraf mühitə münasibət tarix boyu ziddiyyətlərlə xarakterizə olunmuş, insan dağıdıcı bir rol oynayan fenomenə çevrilmişdir.
Miqyasına görə, ekoloji problemləri lokal, regional və qlobal problemlərə bölmək olar. Xarakterinə görə ekoloji problemləri təhdid edən (qarşısının alınması zəruri olan­lar: ətraf mühitin çirklənməsi, təbii ehtiyat­ların tü­kən­mə­si və s.) və zəruri (okeanın, yeni planetlərin öyrənilməsi və mənimsənilməsi və s.) kimi ayırmaq mümkündür.


4.Ekoloji mədəniyyət və ekoloji şüur.
Hazırki mərhələdə həyat templərinin yüksəlməsi ət­raf mühitin deformasiyası ilə müşayət olunur. Yəni, in­san artan tələbatlarını təbiətin hesabına ödəyir. Bu isə tə­bii mühitin korlanmasına, təbiətin axarına kobud və da­ğı­dıcı müdaxilələrə gətirib çıxarır. Bu müdaxilələrin mi­ni­muma endirilməsi, təbiətin tarazlığının gözlənilməsi insanlardan yeni növ mədəniyyət-ekoloji mədəniyyət tə­ləb edir. Bu konteksdə ekoloji mədəniyyət və ekoloji şüur planetar miqyasda yeni çağırış kimi diqqəti cəlb edir ki, əslində, bu çağırış yox, həyəcan siqnalıdır.
Müasir dövrdə təbiət insana daha çox və müxtəlif tə­rəf­lərdən təsir etməyə başlamışdır. Tələbatlar sisteminin mürəkkəbləşməsi ilə bərabər, bu tələbatların istiqa­mət­lən­dirici funksiyasının güclənməsi də baş verir. O, tə­biə­tin ictimai şüurda əks olunması prosesini getdikcə daha intensiv nizamlamağa başlayır.
Cəmiyyətlə təbiət arasında əlaqələrin artması və mü­rək­kəbləşməsi nəticəsində təbiətin şüurun bütün səviy­yə­lərində əks olunması, ekoloji şüur ünsürlərinin ictimai şüurun bütün formalarına daxil olması müasir dövrün xarakterik xüsusiyyətidir. Belə spesifik mövqeyi xarak­te­ri­zə etmək üçün “ictimai şüurun vəziyyəti” anlayışından is­tifadə etmək olar. “İctimai şüurun vəziyyəti” elə bir ha­la deyilir ki, ideya və baxışlar kompleksi ictimai şüurun bütün strukturuna nüfuz edir. Konkret dövrün ekoloji şüurunun təhlilində bu kateqoriyanın tətbiq olunması, şüurun strukturunda onun dəyişkən və dinamik mövqe tut­duğunu deməyə imkan verir. Ekoloji problemlərin qlo­bal miqyas aldığı müasir dövrdə bu problemlər icti­mai şüurun bütün səviyyələrinə və sahələrinə daxil olur. Müasir elmi-texniki tərəqqi dövründə ictimai şüurun istiqamətlərini xarakterizə edən elmlərdə “liderlərin dəyişməsi” prosesi gedir. Fizika əsrindən sonra ekoloji əsr gəlir, elm bəşəriyyət qarşısında duran sosial-ekoloji problemlərin həllinə üz tutur.
Hazırkı dövrdə bir çox dəyərlərin və normaların tə­biət-cəmiyyət vahid sisteminin yaradılması, onların qar­şılıqlı təsirinin harmonikliyinin formalaşdırılması nöq­te­yi-nəzərindən yenidən nəzərdən keçirilməsi baş verir, “biosfer” kriteriyasının insan fəaliyyətinin bütün aspekt­lə­rinə tətbiqi qarşıya çıxır. Bu proseslər ekoloji şüurun ic­timai şüurun fəaliyyətində müəyyənedici faktora çev­ril­di­yi, başqa sözlə onun vəziyyətini ifadə etməyə baş­la­dı­ğını deməyə imkan verir. Ekoloji şüur insan fəaliyyətinin iki tərəfi arasında: gerçəkliyin əks etdirilməsi prosesi və praktiki maddi fəaliyyət prosesi arasında nizamlayıcı, ara­lıq elementi kimi çıxış edir. Ekoloji şüur “təbiət-cə­miy­yət” sistemi münasibətlərinin optimallaşdırılması üçün in­san fəaliyyətinin nizamlanması mexanizmini yarat­ma­ğa imkan verir.
Ekoloji bilikləri kütləviləşdirmədən, ekoloji prakti­ka­nın dəyişdirilməsi haqqında daimi məlumat olmadan cəmiyyətin ekoloji prosesin nizamlanması üçün zəruri olan istiqaməti tapması mümkün deyildir. Şəraitin pis­ləş­mə­si cəmiyyətin fərdi praktiki fəaliyyətin gələcək nəti­cə­lə­rini bilməməsi və qabaqlayıcı tədbirlərin görülməməsi ilə əlaqədardır.
Ekoloji problemlərin həlli hazırki şəraitdə ekoloji dav­ra­nışın nizamlayıcısı ola bilən ekoloji şüurun bərqərar ol­ma­sından bilavasitə asılıdır. Ekoloji şüurun formalaşması in­sanın öz sosial mahiyyətini dərk edib onu idarə edə bil­mə­sini ifadə edir. Bu prosesin əsasını təbiətlə cəmiyyətin bir-birindən ayrı olması barədə metafizik baxışlardan, tə­biətlə cəmiyyətin vəhdətinin dərk olunmasına, onun ən ali inkişaf mərhələsinə - üzvi vəhdət təşkil edən sistemə keçid təşkil edir. Ekoloji problem ictimai şüurun bütün formalarına nüfuz edir, bir çox məlum normalar ekoloji ideala nail olmaq baxımından sərf-nəzər edilir. Nəticədə deyə bilərik ki, ekoloji şüur ictimai şüurun dinami­ka­sın­da həlledici amilə çevrilir, mühitlə qarşılıqlı əlaqədə insa­nın fəaliyyətinin nizamlanması mexanizmini işləyib ha­zır­lamağa imkan verir. Bu vəziyyət insan fəaliyyətinin iki tərəfi arasında aralıq, nizamlayıcı ünsür rolunu oynayır. Həmin tərəflər real vəziyyətin düzgün əks olunması və praktiki fəaliyyət prosesləridir.
Ekoloji şüur mürəkkəb, dinamik sistemdir. Buna görə də onun inkişaf prosesinin öyrənilməsi və nizamlanması sistemin bütün elementləri arasındakı əlaqələri nəzərə almağı tələb edir. Ekoloji şüurun sturukturunda uzlaşan ünsürlər vardır ki, bunlara təsir edilməsi onun forma­laş­ma­sı və inkişafını idarə etməyə imkan verir.
Ümumi şəkildə götürülmüş ekoloji şüur anlayışı in­san­ların həyatının ekoloji şəraitinin, təbiət-cəmiyyət sis­te­mi­nin fəaliyyətinin nizamlanması prosesinin ekoloji nə­zə­riyyələr, ideyalar, təsəvvürlər formasında təzahü­rü­dür. Bu nəzəriyyə və ideyalar müəyyən sosial qruplar üçün ümumi olub, yaşadıqları zaman kəsiyində onların tə­biətə münasibətini əks etdirir. Əgər cəmiyyətin təbiətə birbaşa təsiri bu və ya digər ictimai şüurun bütün sistemi ilə həyata keçirilirsə, ekoloji şüurun predmetini “təbiət-cəmiyyət” sistemində birbaşa və əks əlaqələrin komplek­si təşkil edir. Ekoloji şüurun mahiyyətinin təhlili ilə əla­qə­dar və onun ictimai şüur sistemində yeri məsələsi alim­lər arasında xeyli mübahisə yaratmışdır.
Özünün tarixən yaranmış formalarında ictimai şüur cə­miyyətin mənəvi mədəniyyətinin tərkib hissəsi olub ic­ti­mai praktikanı əks etdirmişdir.
Cəmiyyətin tarixi inandırıcı surətdə göstərir ki, in­sa­nın varlığı, maddi-istehsal münasibətləri dəyişildikdə, on­ların şüuru da dəyişir. Bəzi ideyalar aradan qalxır və ye­ni şəraitə və ictimai tələblərə uyğun olaraq yeni ide­ya­lar meydana çıxır. Məsələn, ictimai-iqtisadi formasiyalar də­yişdikcə insanların şüuru da dəyişir və hər dəfə yeni ictimai münasibətlərə uyğun olaraq yeni şüur formaları yaranır və inkişaf edir.
Ümumiyyətlə ictimai şüurun formaları gerçəkliyin mə­nəvi mənimsənilməsinin müxtəlif üsullarını ifadə edir. İctimai şüur formalarını bir-birindən fərqləndirən xü­susi əlamətlər çox deyildir. Lakin onlar mənəviyyatın kon­kret sahələrinə aid olduqlarına görə fəlsəfədə konkret ad alırlar.
Müasir dövrdə heç kəs ekoloji şüurun siyasi, hüquqi əxlaqi şüurla əlaqəsinin inkar edə bilməz. Çünki, təbiətin qorunması həm siyası, həm hüquqi, həm də əxlaqi mə­sə­lə­dir. Həmçinin ekoloji şüurun elm, fəlsəfə və incəsənətlə əlaqəsi də inkaredilməzdir.
Y.M. Manin cəmiyyətin ətraf mühitlə qarşılıqlı mü­na­si­­bətini ifadə edən ekoloji şüurun xüsusi bir forma sayıla bil­məsi məsələsinə toxunur. Lakin sonrakı müla­hi­zə­lə­rin­də isə ekoloji şüurun ictimai şüurun başqa formalarında əriyib getməsi nəticəsinə gəlir. Fikrimizcə məsələnin bu formada qoyuluşu düzgün deyildir.
Ekoloji şüurun ictimai şüurun müstəqil forması kimi ayrılıb götürülməsinin düzgün olub-olmamasını həll et­mək üçün onun məzmununu ictimai şüur formalarının ayrılması üçün vacib olan kriteriyalar baxımından təhlil etmək zəruridir. Qeyd etmək lazımdır ki, belə təhlilə ədə­biy­yatlarda demək olar ki, rast gəlinmir. Ayrı-ayrı təd­qi­qat­larda “ekoloji şüur” kateqoriyasının tətbiq olun­ma­sı­nın zəruriliyinə toxunulmuş və onun nəzərdən keçi­ril­mə­sinin metodoloji əsasları müzakirə olunmuşdur. İctimai şüurun ekoloji formasının ayrıca götürülə bilinməsinin müm­künlüyü məsələsinin əsaslandırılması isə həllini gözləyən məsələlərdəndir.
İctimai şüurun mənəvi qurum olduğunu nəzərə alsaq spesifik sosial fəaliyyətin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar olan ictimai münasibətlər əsas amil kimi çıxış etməlidir. Sosial fəaliyyət və onun əsasında formalaşmış ictimai mü­na­sibətlər və ictimai şüur bütöv vəhdətdə mövcud olur. Spesifik fəaliyyətin təmin olunması ilə əlaqədar olan ictimai münasibət formaları mənəvi üstqurumun ikin­ci, törəmə strukturlarını – ictimai şüurun formalarını mey­dana gətirir. İctimai münasibətlər ictimai şüurun ini­ka­sının predmeti kimi çıxış edir və onun dinamik qu­ru­lu­şunu ifadə edən element kimi fəaliyyət göstərirlər. İc­ti­mai münasibətlərin real daşıyıcıları–ictimai fəaliyyətin sub­yektləri–ictimai varlığın müxtəlif sistemlərinə daxil edi­lirlər. İctimai şüur formalarının sosial funksiyaları icti­mai münasibətlərin reallaşması ilə sıx bağlıdır və bu da, ictimai şüurun cəmiyyətin ictimai fəaliyyətində iştirakını əks etdirir.
Müasir nəzəri ədəbiyyatda ekoloji şüurun ictimai şüurun quruluşunda spesifik mövqeyə malik olması ba­rə­də bir-birinə əks olan iki nöqteyi-nəzər vardır. Bəzi müəl­liflər ictimai şüur sistemində “ekoloji şüur” forma­sın­da ayrıca strukturun olmasını deyil, onun bütün sahə­lə­rində ekoloji problemin “iştirakını” zəruri hesab edirlər.
Müasir ekoloji ziddiyyətlər həqiqətən insanın ictimai varlığının bu və ya digər dərəcədə bütün sahələrinə toxu­nur. Ekoloji problemlərin kompleks xarakteri, onların ictimai varlığın bütün sisteminə hopması öz əksini bir sıra elmi nəzəriyyələrin diferensiyalaşmasında, həmçinin kompleks elmi nəzəriyyələrin formalaşmasında tapır.
Ekoloji şüurun ictimai şüurun ayrıca forması kimi gö­tü­rülməsini təklif edən baxışların tərəfdarları, ekoloji şüurun belə özünəməxsus vəziyyətini nəzəri biliyin sə­viy­yəsi ilə bağlayırlar. Belə hallarda ekoloji şüur nəzəri bi­liyə uyğun olur və ümumən cəmiyyətlə təbiət ara­sın­dakı əlaqələri əks etdirən nəzəri biliklərin yaradıcısı və da­şıyıcısı kimi çıxış edir. Həqiqətən də təbiətlə cəmiy­yə­tin qarşılıqlı münasibəti prosesi barədə biliklər nəzəri bi­liklər səviyyəsində çıxış edir. Lakin məsələyə bu cür bax­dıqda birincisi ekoloji şüurun məzmunu, funksiyası ka­sıbaşır. Ikincisi, ekoloji şüurun spesifik məzmunu yox olur ki, bu da onun ictimai şüurun ayrıca forması kimi gö­türülməsini şübhə altına qoyur.
Ekoloji şüurun tədqiqinə həsr olunmuş müasir ədə­biy­yatlarda ekoloji şüurun daxili strukturu məsələsi kifa­yət qədər araşdırılmamışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, eko­loji şüurun ictimai şüur sistemində fəaliyyəti ictimai şüur formalarının varlığının əsas qanunauyğunluqlarına ta­be­dir. Metodoloji cəhətdən ictimai münasibətlər, şüur və fəaliyyət dialektik vəhdətdədir. Təbiət-cəmiyyət qar­şı­lıq­lı təsirinin müasir mərhələsində onun mahiyyətinin və xü­susiyyətinin, ictimai şüurun vəziyyətinə təsirini aydın­laş­dıran zaman dərkolunma obyektinə uyğun gələn isti­la­hlar tapmaq və ictimai şüurun strukturuda ekoloji şüurun yerini müəyyən edən kriteriyalar şəklində onların ro­lunu göstərmək lazımdır. Fikrimizcə, daha çox uyğun gələn istilahlar “ekoloji münasibətlər” və “ekoloji fəaliy­yətdir”.
“İnsan-təbiət” sistemində öz məzmununa görə ob­yek­tiv olan, genetik əlaqələrlə şərtlənən ekoloji münasibətlər mövcuddur. Maddi həyatın strukturunun ayrılmaz ele­men­ti olan ekoloji münasibətlər ictimai varlıqda, insan­la­rın həyat fəaliyyəti prosesində rolu inkar olunmayan mü­hüm təbii qanunların fəaliyyəti faktını aşkarlayır. Ekoloji münasibətlər bir tərəfdən canlı varlıq kimi insanla ətraf mühit arasında qarşılıqlı təsir prosesini əks etdirən, digər tərəfdən insan, cəmiyyət və təbiətin vahid sistem çər­çivə­sin­də birgə mövcud olması imkanını şərtləndirən, kon­kret qarşılıqlı təsir mexanizmi olan ictimai mahiyyət kimi başa düşülməlidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, insan bioloji varlıq, cəmiyyət isə maddi dünyanın hissəsi kimi, təbiətdə onun qanun­la­rına uyğun mövcud olmalıdır. Digər tərəfdən bu uy­ğun­luq cəmiyyət tərəfindən öz keyfiyyət müəyyənliyini – sosiallığını saxlamaq üçün daim pozulur. Obyektiv so­sial-ekoloji əksikliklər göz qabağındadır, onun həlli prak­tikada insanların maddi–istehsal fəaliyyətindədir. Bu­nun­la əlaqədar praktikada sosial fəaliyyətin xüsusi növü – ekoloji fəaliyyət meydana çıxır. Ekoloji fəaliyyət ekoloji gərginlikləri və böhranları aradan qaldırmaq üçün ha­zır­da mövcud olan, gələcək üçün planlaşdırılan bütün təd­bir­ləri, hərəkətləri bu və ya digər dərəcədə ekoloji prob­lemə aid olan sosial fəaliyyətin bütün növlərini əha­tə edir. Bu hər şeydən əvvəl cəmiyyətin maddi sub­stra­tını istehlak predmeti yaradılması üçün dəyişdirən isteh­sa­la bağılıdır. Ekoloji fəaliyyət aşağıdakı sahələrə bölü­nür:
1) Kompensasiyaedici – onun vəzifəsi ekosistemdəki dəyişiklikləri bərpa etmək; 2) nəzarətedici – təbii ob­yek­t­lər müxtəlif vasitələrlə qorunmalıdır (inzibati, əxlaqi, hüquqi və s.). O, həmçinin maddi istehsalın ekolo­ji­ləş­di­ril­məsi, ekoloji istehsalın (biotexnika, tullantısız istehsal tsikli və s.) yaradılması ilə bağlıdır; 3) proqnozlaşdırıcı – təbii proseslərin gedişinə insanın arzuolunmaz müdaxi­lə­si­ni qabaqcadan görmək və onun qarşısını almaq (eko­sis­temin modelləşdirilməsi, nəzəri tədqiqat, monitorinq və s.); 4) Və nəhəyət, ekoloji fəaliyyətin mənəvi sahə ilə bağlı xüsusi növü – ekoloji təhsil və ekoloji tərbiyə.
İctimai fəaliyyətin hər hansı növündə ekoloji aspektin nə­zərə alınması üçün məqsədlərin və onların əsasında du­ran tələbatların şüurlu qiymətləndirilməsi tələb olu­nur. Buna görə də ekoloji şüur xüsusi yolla cəmiyyətlə tə­biət arasındakı mübadilə prosesini nizamlamalı və nəza­rə­tə almalı, cəmiyyətin inkişafı üçün zəruri şərt olan gə­lə­cək ekoloji perspektivi nəzərə almaqla insanların fəaliy­yətinə fasiləsiz qiymət verməlidir.
Nəticədə ekoloji fəaliyyət sistemi üzərində mənəvi qurum olan, insanın və cəmiyyətin təbii mühitdə fəaliy­yə­tinin nizamlanmasını həyata keçirən ictimai ekoloji şüur yaranır. Ekolji şüurun fəaliyyətlə əlaqəsi ikili xa­rak­ter daşıyır: bir tərəfdən şüurlu şəkildə fəaliyyətin ideal momenti kimi çıxış edir, digət tərəfdən o, ekoloji fəaliy­yətin müəyyən formasında əmələ gəlir və reallaşır.
İyirminci əsrin ikinci yarısına ictimai şüurun struk­tu­run­da ekoloji şüurun yaranmasının təməli kimi baxmaq olar. Ekoloji şüurun aşağıdakı məzmun xarakteri vardır: əv­və­la, o təbiət-cəmiyyət qarşılıqlı münasibətlərini, eko­lo­ji varlığı, vahid, tam sistemli mütəşəkkil proses kimi əks etdirir; ikinci özündə ekoloji biliyə yaxın olan nor­ma­tiv qiymətləndirici nəticələr formasında ekoloji aspekti bir­ləşdirir. Onlar birlikdə ekoloji şüuru yaradır.
“İnsan–dünya” münasibətlərində ekoloji kəsim vardır ki, bu da biososial biliklər formasında insanların ekoloji müansibətləri ilə ekoloji fəaliyyətinin birliyini əks etdirən ekoloji şüur nəzəriyyəsinin ümumi, metodoloji əsasını təşkil edir.
Dünyagörüşünün ekoloji aspekti fəaliyyət subyekt­lə­rin­də təbiət-cəmiyyət qarşılıqlı təsirinin bir sıra fun­da­men­tal prinsiplərini formalaşdırır. Lakin bununla təbii pro­seslərə zərərli antropogen müdaxilələrin qarşısını al­maq, bu müdaxilənin mənfi nəticələrini ləğv etmək müm­kün deyildir. Bunun üçün fəaliyyət subyektlərinin orqa­nizmin ətraf mühitlə qarşılıqlı təsirini insanların fəa­liy­yəti və onların ictimai əlaqələri kontekstində əks et­dirən biososial biliyi mənimsəməsi lazımdır. Başqa sözlə, onlar ekoloji şüurun daşıyıcılarına çevrilməlidirlər.
Ekoloji şüurun praktika ilə əlaqəsinin araşdırılması üçün onun daxili strukturu və ünsürlərinin qarşılıqlı tə­si­ri­nin aydınlaşdırılması zəruridir. Ekoloji şüurun struk­tu­ru­nu ən ümumi formada iki səviyyəyə ayırmaq olar: nə­zəri səviyyə və kütləvi şüur səviyyəsi. Ekoloji bilik sa­hə­si, elmi ekoloji bilik sahəsindən əhəmiyyətli dərəcədə ge­niş­dir, çünki praktiki vərdişlər və emprik araşdırmalar da buraya daxildir.
Ekoloji şüurun nəzəri səviyyəsinin başqa bir forma­sı­nı onun ideologiya səviyyəsində çıxış etməsində görmək olar. Ekoloji problemlər beynəlxalq münasibətlərdə mü­şa­­hidə olunur, siyasi və ideoloji münasibətlər sahəsinə ya­yılmışdır. Hazırda dünyada mövcud olan ekoloji kon­sepsiyalar, yaşıllar hərəkatı və s. hamıya məlumdur.
Ekoloji şüurun kütləvi və ixtisaslaşdırılmış səviyyələri arasında mürəkkəb, qarşılıqlı təsir sistemi mövcuddur. Öz nisbi fəallığına görə ekoloji şüur adamların təbiətə mü­nasibətini nizamlamağa qabildir və daha yüksək (el­mi, ideoloji) səviyyələrin köməyi ilə kütləvi şüuru dəyiş­dir­məyə, ona ekoloji problemlərin elmi dərkini daxil et­mə­yə imkan verir.
Ekoloji tərbiyə dedikdə istənilən yaş qrupundan olan insanlarda ekoloji təfəkkür tərzinin, təbiət və orada insa­nın yeri və roluna dair zəruri ekoloji, əxlaqı, hüquqi ba­xış­ların, təbiətdə düzgün davranışın, onun müqayisə edil­məsində və istifadə olunmasında fəal həyat möv­qe­yi­nin formalaşdırılması nəzərdə tutulur. Ekoloji tərbiyə və ekoloji təhsil şüura vahid proses kimi təsir göstərməlidir.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat

1. 
   Zeynalov M.B. Fəlsəfə tarixi. Dərslik. Bakı, 1999.
   
2. 
   İmanov H.R. Fəlsəfənin əsasları. Dərslik. B., 2007.
   
3. 
   İmanov H.R., Əhədov A. Orta əsr İslam Şərqində fəlsəfi fikir. Bakı, 1998.
   
4. 
   İsmayılov F. Müasir Qərb fəlsəfəsi. Bakı, 1991.
   
5. 
   Məmmədov Z. Azərbaycan fəlsəfə tarixi. Bakı, 1994.
   
6. 
   Şükürov A. Fəlsəfə, cəmiyyətdə onun yeri və rolu. Bakı, 1996.
   
7. 
   Hacıyev Z.C. Fəlsəfə. Dərslik. Bakı, 2001.
   
8. 
   Hacıyev Z.C., Abbasova Q.Y. Sosial fəlsəfə. Bakı, 2001.
   
9. 
   Göyüşov Z. Daxilə pəncərə. Bakı, 1978.
   
10. 
    Əhədov A. Qədim dünya fəlsəfəsi. Bakı, 1977.
    
11. 
    Rüstəmov Y. Fəlsəfənin əsasları. Bakı,2004
    
12. 
    Спиркин А.Г. Филoсoфия. Учебник. М., 2000.
    
13. 
    Ясперс К. Смысл и назначение истoрии. М., 1991.
    
14. 
    http://lib.bbu.edu.az/read.php?item_type=lecture&file_type=pdf&file=5