Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

UMURTQALILARNING QON PLAZMASI VA
ZARDOBINING TARKIBI VA XUSUSIYATLARI
Odamlarda plazmaning hajmi umumiy qonning 55-60 %ini tashkil 
etadi. Qon plazmasini shaklli elementlardan ajratish uchun tindiriladi yoki 
sentrifugalanadi, buning uchun unga uni ivishdan saqlovchi moddalar -
antikoagulyantlardan qo‘shiladi. Eritrositlar og‘ir bo'lganligi sababli 
probirkani tubiga cho‘kadi va qizil qatlam hosil bo‘ladi, uning ustida 
ancha yengilroq bo‘lgan rangsiz yoki oqroq qatlam hosil bo'ladi va uni 
leykositlar va trombositlar hosil qiladi.
Eng yuqorida esa rangsiz yoki sarg‘ish rangli qatlam plazma qoladi.
Odam qoni plazmasi 90-91 % suv va 9-10 % quruq moddadan iborat 
bo‘lib, unda oqsillar va tuzlar saqlanadi. Voyaga yetgan odamlar 
plazmasining 
6
,
6
-
8
,2 % ini oqsillar yoki quruq moddaning 3/4 qismini 
tashkil etadi. Shundan 4-4,5 %i albuminlar, 2,8-3,1 %i globulinlar va 0,1­
0,4 % fibrinogen tashkil etadi.
Otlar qoni plazmasida 2,7 % albumin va 4,8 globulin, qoramollarda 
3,3 va 4,1 %, cho‘chqalarda - 4,4 va 3,9 % o ‘zaro mos holda saqlanadi. 
Albuminlami globulinlarga bo‘lgan nisbati (oqsil koeffisiyenti) odamlarda 
1:1,5 dan 1:2,3 gacha o ‘zgarib turadi.
Odamlar qonidagi oqsillaming umumiy miqdori qishda ko‘payadi va 
yozda kamayadi. oqsillaming plazmadagi miqdori oziqlanish xarakteriga 
bog‘liq holda kuzda ko‘p va bahorda kam bo‘ladi.
Voyaga yetgan odamlarda plazma oqsillarining umumiy miqdori 
oziqlanishga 
bog‘liq 
bo‘lmagan 
holda 
kamayadi. 
Bu 
paytda 
albuminlaming nisbiy miqdori kamayadi va aksincha globulinlar esa
74

---

ortadi. Ayollarla esa globulinlaming miqdori erkaklarga nisbatan bir 
muncha ortiq.
Globulinlar qonning himoya xususiyatini ta ’min etadi. Globulinlar 
qatoriga kiruvchi fibrinogen qonning ivishida ishtirok etuvchi muhim 
biologik ahamiyatga ega. U jigarda hosil bo‘ladi.
Qon plazmasida moddalar almashinuvining oraliq mahsulotlari 
mavjud bo‘lib, ulami barcha oqsillami cho‘kmaga cho‘ktirgandan keyin 
filtratdan ajratib olish mumkin. Bularga mochevina, siydik kislotasi, 
aminokislotalar, kreatinin, ammiak va boshqalami kiritish mumkin.
Bu moddalarda mavjud bo‘lgan azot, qoldiq yoki oqsilsiz azot deb 
ataladi. Uning miqdori voyaga yetgan odamlarda 20-40 mg% yoki 100 sm
3 
qonga 20-48 mg. tashkil etadi.
Qon plazmasida yana glyukoza, sut kislota, yog1, yog‘ kislotalari va 
yog‘simon moddalar ham bo‘ladi. Ertalab och paytida odamlar qoni 
plazmasida 
0
,
1
-
0,12
% (
100-120
mg %) glyukoza va 
0
,5-1,0 % ga yaqin 
yog'lar va yog‘simon moddalar saqlanadi. Sog‘lom odamlar qonida 
xolesterinni maksimal miqdori qish va kuzda (200-250 mg %) minimal 
miqdori esa bahor va yozda (170-180 mg %) kuzatiladi.
Xolesterinning umumiy miqdori qonuniy ravishda 70 yoshgacha ortib 
borsa, so‘ngra kamayadi.
Ovqat iste’mol qilinganidan keyin odamlar qoni plazmasidagi 
glyukozaning miqdori 
0,2
%
gacha ortishi mumkin, buni alimentar 
giperglikemiya deb yuritiladi. Plazmada glyukozaning 
0,05 % gacha 
pasayishi esa gipoglikemiya deb ataladi. Qon plazmasida glyukozaning 0,2