Rbaycan döVL6T

Áæìñçïûaïã Âaïìø÷a Úòñåøñøñ ôõòãõaðïaõëñën işïçñiá üaéëõïañðaöë âç Àéçõáaìþañåa üçìa÷a

íæçiõiïçñ iã÷iöaåi iöïaüa÷ïaõ


Àéçõáaìþañ Ræöôøáïiíaöë çòû áóìùí iã÷iöaåi ôò÷æñöiaïa ðaïií óïíçïçõåçñ áiõiåiõ. Áiõ ÷çõçúåçñ çòûïø ñæú÷ æü÷iìa÷ïaõëñın ðóâþøåïøǧø, åiîçõ ÷çõçúåçñ ìùíöçí iû÷iöaöïë âç øþøé çðçí õæöøõöïaõëñëñ ðóâþøåïøǧø, ùþùñþù ÷çõçúåçñ Xçéçõ åçñiéiñiñ ö÷õa÷æji þçüç÷åçñ ìæõïçşðçöi áø õæöôøáïiíañë ðùüùð iã÷iöaåi âç öiìaöi çüçðiìyç÷ç ðaïií óïíçìç çæâiõðişåiõ.
Àñþaã ÖÖÕİ åaǧëïåëãåañ öòñõa Àéçõáaìþañ íæçiå iã÷iöa- åiììa÷ëña ðaïií óïíçïçõ iççõiöiñåç çñ çòû iã÷iöaåi ÷çñçééùïç âç áóüõaña øǧõaìañ åóâïç÷ïçõåçñ áiõi òïåø. 1990 – 1995-þi iïïçõ çõéiñåç Ùðøði Åaûiïi Ðçüöøï õæaï òïaõaã 61% aşaǧë åùşåù. Áø åiîçõ ÐÅÁ óïíçïçõi iïç ðùãaìiöçåç aéë 3 åçúç öùõç÷ïç ÷ç- ñçééùïç øǧõaðaã åæðçí iåi.
Áæïç áóüõañïë âçéiììç÷åçñ çëûðaã iã÷iöaåi âç ðaïiììç áóüõañëñë aõaåañ ãaïåëõðaã ùçùñ õæöôøáïiía õçüáçõïiìi ðçã- öçåìóñïù öiìaöç÷ üçìa÷a íæçiõðçìç áaşïaåë. Ïaíiñ áaéaõïa ÷çñ- éiðïçñçñ iã÷iöaåiììa÷ëñ iã÷iöaåi ãañøñïaõëñë áiïðçìçñ íaåõïaõïa áø ðçöçïçñi üçïï æ÷ðçí çòû áóìùí çç÷iñïií ÷óõç÷ðçìç áaşïaåë. Ðçüé áøña îóõç åç üçðiñ åóâõåç Áæìñçïûaïã Ðaïiììç İñö-
÷i÷ø÷ø íiði Áæìñçïûaïã Âaïìø÷a Úòñåøñøñ Àéçõáaìþaña çâçé- æåiïðçé íóðçìi üiöö æåiïðçìç áaşïaåë.
Áø íóðçìiñ iíi öçáçái âaõ iåi.
Çââ ïa õæöpøáïiíañëñ áaéaõïa ÷çñéiðïçñçñ iã÷iöaåiììa÷a íæçiõiïðçöi åùñìañëñ aôaõëþë åóâïç÷ïçõi ÷çõçúiñåçñ ôïañïaşåëõëï- ðëş âç áçìçñiïðiş áiõ ôõòãõað iåi âç öòöiaïiö÷ ùöøï iåaõçöiñåçñ åiñþ ìòïïa ûùöøöi ðùïíiììç÷ç íæçðçí íiði ðùõçííçá áiõ ôõò- öæöç çñ aéë ìòï îóö÷çõðçí éçõøõi iåi.
İíiñþiöi, Àéçõáaìþañëñ ö÷õa÷æji ðóâãæìi âç ûaððaï æü÷i- ìa÷ë òñøñ iõi åóâïç÷ïçõiñ âç ò þùðïçåçñ ðaïiììç iñö÷i÷ø÷ïaõëñëñ åa ðaõaã åaiõçöiñç çæâõiïðçöiñç öçáçá òïðøşåø.
Nçüaìç÷ ðùö÷çãiï åóâïç÷ íiði Àéçõáaìþañ Ræöôøáïiíaöë-
ñëñ Bæìñçïûaïã Vaïìø÷a Fòñåøña þçïá æ÷ðçí åç ðçãöçåç-
øìǧøñ iåi, çùñíi úòñåøñ ôõòãõaðëñåa ùéâ óïíçïçõiñ öaìëñëñ aõ-
÷ëõëïðaöë ñçéçõåç ÷ø÷øïøõ.
Àéçõáaìþañ åóâïç÷i åç iã÷iöaåi âç öiìaöi âçéiììç÷i ö÷aáiï- ïçşåiõðçí ùçùñ åiîçõ óïíçïçõåç ÁÂÚ-ñøñ ìæõiñç ìæ÷iõåiìi iş
÷çþõùáçöiñi óìõçñðiş âç áaşãa çëûëş ìòïø òïðaåëǧë ùçùñ âç üçð åç úòñåøñ ùéâù òïðaã iã÷iöaåi öøâæõæñïiìç ÷çöiõ æ÷ðçìç- þçyiñi ñçéçõåç ÷ø÷aõaã úòñåøñ íóðçìiñåçñ iö÷iúaåç æ÷ðçìi ãç- õaõa aïåë.
Áæìñçïûaïã Vaïì÷a Fòñåøñøñ çðçíåaşïaõë iïç öëû çðçí- åaşïëã şçõai÷iñåç Àéçõáaìþañ åóâïç÷i 1995-þi iïç ö÷õøí÷øõ iöïa- üa÷ïaõë âç ö÷aáiïïçşðçñiñ íòðôïæíö ôõòãõaðëñë işïçìiá üaéëõ- ïaåë. Áø ôõòãõaðëñ üçìa÷a íæçiõiïðçöi 1995-þi iïiñ aôõæï aìëñåa ö÷õøí÷øõ åçìişiíïiíïçõiñiñ ðaïiììçïçşåiõiïðçöi (ÖÅÐ) ðæûa- ñiéð ççõçiâçöiñåç Àéçõáaìþaña ÁÂÚ-åañ 29250000 ÖÅÕ õæöøõö aïëñðaöë iïç áaşïañåë.
Áø ôõòãõaðëñ üçìa÷a íæçiõiïðçöi ðaíõòiã÷iöaåi ö÷aáiïïçş- ðç öaüçöiñåç áóìùí ñaiïiììç÷ïçõ ãaéañðaã iðíañë âæõåi. 1995-þi iïiñ òõ÷aïaõëñåañ áaşïaìaõaã iñúïìaöiìa öçâiììçöi ö÷a- áiïïçşðçìç áaşïaåë âç aìåa 6%-ç ça÷åë, üaïáøíi 1994-þù iïiñ üçðiñ åóâõùñåç iñúïìaöiìa aìåa 160% iåi.
Ðaña÷ëñ ðùáaåiïç íøõöø öaái÷ïçşåi.
Àéçõáaìþañ Ræöôøáïiíaöë Bæìñçïûaïã Vaïìø÷a Fòñåø ãaõ- şëöëñåa óé óüåçïiíïçõiñç þiååi õiaìç÷ æåiïåi âç 1995-þi iï ùçùñ üaéëõïañðëş iã÷iöaåi ôõòãõaðåaíë ðaïiììç öaái÷ïiìi öiìaöç÷iñi aõåëþëï ìæõiñç ìæ÷iõiõåi. Eïç áø öiìaöç÷iñ ïaáùå ñç÷iþçöi íiði 1995-þi iïiñ ñòìaáõëñåa Ö×Ú (ö÷õøí÷øõ åçìişiïiíïçõiñiñ ðaïiììç- ïçşåiõiïðçöi) íõæåi÷i ççõçiâçöiñåç 29250000 ÖÅÕ üçþðiñåç Áæìñçïûaïã Âaïìø÷a Úòñåøñdañ ìæñi õæöøõö aïåë.
1995-þi iïåçñ áaşïaìañ ö÷aáiïïçşðç âç iöïaüa÷ïaõ ôõòãõaðë ö÷òõ íõæåi÷ïçõi çöaöëñåa üçðçiñiñ ðaíõòiã÷iöaåi ö÷aáiïïçşðç iö÷iãaðç÷iñåç üiöö æåiïçcçí åçõçþçåç ðùâçúúçãiììç÷ïçõ çïåç æ÷ðçìç áaşïaåë. Öòñõaïaõ õæöôøáïiía üóíøðç÷i Áæìñçïûaïã Vaï- ìø÷a Fòñåø iïç áiõîç 1995-1996-þë iïïçõ ùçùñ ìæñi iã÷iöaåi iöïa- üa÷ïaõ ôõòãõaðë üaéëõïaåë (ö÷æñå-áaì). Áø ôõòãõaðëñ ðaüiììç÷i òñåañ iáaõç÷ iåi íi, çïåç æåiïçñ ðùâçúúçãiììç÷ïçõi iñíişaú æ÷åiõðçíåiõ, öçõ÷ ðaïiììç öiìaöç÷i ìæõi÷ðçíåçñ, iñúïìaöiìañëñ
÷æðôiñi aìåa 1%-ç æñåiõðçí, óéçïïçşåiõðçñiñ ðiãìaöëñë îæñiş- ïçñåiõðçí, ðaïiììç öæí÷òõøñøñ ö÷õøí÷øõøñøñ ìæñiåçñ ãøõøïðaöë âç 1996-þë iïiñ öòñøña iã÷iöaåi aõ÷ëða ñaiï òïðaãåañ iáaõç÷ iåi.
1995 – 1996-þë iïïçõåçíi iã÷iöaåi iöïaüa÷ïaõ ôõòãõaðëñëñ üçìa÷a íæçiõiïðçöi ùçùñ 1995-þi iïiñ 17 ñòìaáõëñåa Áæìñçïûaïã Âaïìø÷a Úòñåø Àéçõáaìþaña 58500000 ÖÅÕ ðçáïçǧiñåç ö÷æñå- áaì íõæåi÷i aìõëïðaöë üaããëñåa ãçõaõ âæõåi. Áø ôõòãõað ùéõç iïí
÷õañş 1995-þi iïñ 17 ñòìaáõëñåa âæõiïåi. Àéçõáaìþañ Õæöôøá- ïiíaöëñëñ ö÷æñå-áaì ôõòãõaðë ùéõç ãaõşëìa ãòìøïañ ðçöçïçïçõi ðùâçúúçãiììç÷ïç ìæõiñç ìæ÷iõåiíþç ÁÂÚ-ñøñ õæöøõöïaõë 1996-þë iïåç ÷að aïëñåë.
1995-þi iïåç Àéçõáaìañ üóíøðç÷i ÷çõçúiñåçñ áaşïañañ ÁÂÚ âç Ùðøðåùñìa Áañíë ÷çõçúiñåçñ ðùåaúiç òïøñañ iã÷i- öaåi iöïaüa÷ïaõ üiôæõiñúïìaöiìañë çöaöïë öøõç÷åç åaìañåëõðaǧa, iö÷æüöaïëñ aéaïðaöëñëñ ãaõşëöëñë aïðaǧa iðíañ âæõåi âç aõ÷ëã 1997-þi iïåçñ aõ÷ëð üiöö òïøñðaǧa áaşïaåë.
Ûaõiþi õæöøõöïaõ ùéõç óïíçñiñ ôòéiöiìaöë ðóüíçðïçñåi, ðiïïi âaïìø÷añëñ ÀÁŞ åòïïaõëña ñiöáç÷åç íøõöø ãaïûðaǧa áaş- ïaåë. Ðùâaéiñç÷ïi iã÷iöaåi aõ÷ëð ùçùñ şçõai÷ ìaõa÷ðaã ðçãöçåi iïç åóâïç÷ åaüa ãç÷iììç÷ïç ñóâáç÷i ö÷õøí÷øõ iöïaüa÷ïaõëñı üçìa÷a íæçiõðçìç áaşïaåë. Áæìñçïûaïã Âaïìø÷a Úòñåø iïç áiõïiíåç ö÷õøí÷øõu ìæñiåçñ ãøõðaöëñëñ îæñiş ðaïiììçïçşåõiïðçöi ðæûa- ñiéði (EÖÀÚ) âç 1997-1999-þø iïïçõ ùçùñ îæñiş ðaïiììçïçşåiõ- ðç (EÚÚ) ùéõç òõ÷aðùååç÷ïi ôõòãõað işïçñiá üaéëõïañåë.
Áø ôõòãõaðëñ çñ âaþiá ðçãöçåïçõi 1997-þi iïåç iñúïìaöi- ìañëñ iïïií öçâiììçsiñi 10%-ç æñåiõðçí, Ùðøði Åaûiïi Ðçü- öøïøñ õæaï aõ÷ëðëñë 3%-ç ça÷åëõðaã iåi. Áø ðçãöçåç ðaïiììç- íõæåi÷ öiö÷æðiñiñ îçïçþçíåç öaái÷ïçşðçöi ùéõç ðaïiììç öiìaöç-
÷iñiñ üçìa÷a íæçiõiïðçöi ìòïø iïç ñaiï òïøñðaïë iåi. Ôõòãõað üçðçiñiñ ö÷õøí÷øõ iöïaüa÷ïaõëñëñ íæçiõiïðçöiñç, ðañæçïçõiñ aõa- åañ ãaïåëõëïðaöëña, óéçïïçşåiõðçñiñ öùõç÷ïçñðçöiñç, åóâïç÷ iåaõç aôaõa÷ëñëñ iû÷iöaõë âç ìæñiåçñ ãøõøïðaöëña, ðaïiììç öæí-
÷òõøñøñ iöïaüa÷ëñëñ åçõiñïçşðçöiñç, áaéaõ iã÷iöaåiììa÷ëñëñ ÷ç- ïçáïçõiñç þaâaá âæõçñ ñòõða÷iâ-üùãøãi áaéaöëñëñ ìaõaåëïða- öëña, ûaõiþi ÷iþaõç÷iñ âç âaïìø÷a öiö÷æðiñiñ îçïçþçíåç ïiáæõaïïaş- ðaöëñë ãaõşëöëña ðçãöçå ãòìðøşåø.
Áæìñçïûaïã Âaïìø÷a Úòñåø ÷çõçúiñåçñ õæöøõöïaõïa ðùåa- úiç òïøñañ EÖÀÚ âç EÚÚ ðæûañiéði ùéõç ðaïiììçïçşåiõiïçñ iã-
÷iöaåi ôõòãõað ðùâçúúçãiììç÷ïç ìæõiñç ìæ÷iõiïiõ.
Ôõòãõaðëñ üçìa÷a íæçiõiïðçöiñiñ ðiãåaõ íõi÷æõiìaïaõëñëñ üaðëöë ìæõiñç ìæ÷iõiïiõ. Óéçïïçşåiõðç ãõaúiíiñç õiaìç÷ æåiïiõ, ûa- õiþi iã÷iöaåi çïaãçïçõiñ iåaõç æåiïðçöi öiö÷æði ùéõç ö÷õøí÷øõ iöïa- üa÷ïaõë ÷að ìæõiñç ìæ÷iõiïiõ, ûçéiñçåaõïëǧëñ ìaõaåëïðaöë ùéõç ôïañ üçìa÷a íæçiõiïðişåiõ, ãaé âç æïæí÷õií æñæõjiöiñåçñ iö÷iúaåç ùéõç üaãåañ ÷að aéaåòïøñða âç îùéçş÷ ïçǧâ æåiïðişåiõ âç ö.
Üçìa÷a íæçiõiïçñ áù÷ùñ iöïaüa÷ïaõ EÖÀÚ ôõòãõaðë ùéõç üçõçöi 20,4 ðïñ ÖÅÕ (þçði 40,8 ðïñ) âç EÚÚ ôõòãõaðë ççõçi- âçöiñåç üçõçöi 4,6 ðïñ ÖÅÕ (þçði 9,2 ðïñ. öåõ) òïañ iíi ÷õañş- ïa ÁÂÚ-åañ aïëñañ õæöøõöïaõ üæöaáëña ÷çðiñ òïøñðøşåøõ.
Áù÷óâïùíåç âç Ùðøðåùñìa Áañíë iïç áiõîç üaéëõïañañ ôõòãõaðëñ üçìa÷a íæçiõiïðçöi ùçùñ ÁÂÚ Àéçõáaìþañ üóíøðç÷i ÁÂÚ-åañ 167,32 ðïñ. (234,3 ðïñ. ÀÁß åòïïaõë) õæöøõö aïðëşåëõ. Nçéçõåç ÷ø÷øïañ îçïçþçí åaûiïòïðaïaõëñ üçþði iöç 101,8 ðïñ ÖÅÕ-åiõ (142,5 ðïñ. ÀÁß åòïïaõë).
Áæìñçïûaïã Âaïìø÷a Úòñåøñåañ iö÷iúaåç òïøñðaöë ðïñ. ÖÅÕ-ïç

Íõæåi÷iñ aåë	Ðùãaâiïç áaǧïañañ ÷aõiû	Ðçáïçǧ	Úaí÷iíi aïëñañ üiööç
1. Ö×Ú.		58,5	58,5
1.1.Ö×Ú-1	19.04.1995	29,25	29,25
1.2.Ö×Ú-2	17.11.1995	29,25	29,25
2. Ö÷æñå-áaì		58,5	58,5
2.1.Ö÷æñå-áaì	17.11.1995	9,36	9,36
2.2.Ö÷æñå-áaì	28.09.1996	12,285	12,285
2.3.Ö÷æñå-áaì	28.06.1996	12,285	12,285
2.4. Ö÷æñå-áaì	16.10.1996	12,285	12,285
2.5. Ö÷æñå-áaì	15.11.1996	12,285	12,285
3. EÖÀÚ		93,6	40,96
3.1.EÖÀÚ	20.12.1996	20,48	20,48
3.2.EÖÀÚ	27.06.1997	20,48	20,48
4. EÚÚ
4.1.EÚÚ	20.12.1996	4,68	4,68
4.2.EÚÚ	27.06.1997	4,68	4,68

I V F 6 S İ L

BEYN6LXALQ VALYUTA MÜNASİB6TL6RİNİN T6NZİML6NM6Sİ V6 VALYUTA SİYAS6Tİ

1. Valyuta münasib&tl&rinin bazar v& dövl&t t&r&find&n t&nziml&nm&si

Dünya t s rrüfatынda valyutanын f aliyy ti ilя laqяdaр yaranan münasibяtl rin mяcmusu beyn lxalq valyuta müna- sib tl ri adını almışdır. Bu münasib tl rin tяşkili forması olaн dünya valyuta sistemi beyn лхalq iqtisadi münasи- bяtlяrin bütün formalaрынын beyn lxalq ticar ti, kapital ixra- cıны, turizmi vя s. müşayi t edir. Buna s bяb valyutanын bütün iqtisadi mцнasibяtlяrd sas öd niş vasit si, bütün dünya üzr yığım vя borc vasit si olmasıdır. Valyuta müna- sib tl rinin beyn lxalг iqtisadi laq l rd mühüm roлu onun t nziml nm si mяsяl l rini aktuallaşdırыр.
Bazar iqtisadiyyatı ş raitind beyn lxalq valyuta mü- nasib tlяri bazar v dövl t t r fинd n t nzimlяnir. Valyuta- lara t l b v t klif, onlaрын m zяnnя nisbятi valyuta bazaрыn- da foрмalaşır. Başqa sözlя müvafиq münasib tl rin bazar t nziml nmяsi t lяb v t klif qanununa saslanır. Bu qa- nunlaрын f aliyy ти is bazar mexanizmind t zahür edir. D y р qanununun valyuta bazaрыnda fяaliyyяti valyuta mü- badil sinin nisbi ekvivalentliyini, mt , xidm t, kapital, kredit h r k ti ilя laq dar beyn lxalq valyuta axınlaры il dünya t sяrrüfaты sisтemind valyutaya olan ehтiyacı t nzim- l yir. Bel ki, valyula bazarlaрыnda iqtisadi agentlяr qiym t mexanizmi v valyutа m z нн sinin dinamikası bar d siq- nallar vasit sil valyuтa алыcılaрыnın ehtiyaclarынı v t klifl ri öyr nirl r. Odur ki, bяzи valyuta m liyyatlaрыnın v ziyy ti haqqынda informasiyа m nb yi rolunu oynayır.
Korт bii bazar fяaliyyяti ş raitind valyutalaрын m - z nn l ri tez-tez t r ddüd edir. Bu v dig r s b bl rd n valyutа: böhranlaры baş verir ki, bu da ağır sosial-iqtisadi n tic l ря sяbяb olur, milli iqtisadiyyata vя dünya iqtisadiy- yatынa m nfi t sir gюsт rir. Deyilяnlяr valyuta münasib tl - rinin dövl t t nziml нмяsini z ruri ed n problemlяrin tam siyahısı deyildir.
Valyuta t nziml nm si – beyn лхalq hesablaşmalaрын v valyuta m лиyyatlaрыnın apaрыlması qaydalarынын dövl t t rяfиnd n müяyy n olunmasıdır. Birbaşa valyuta t nzim- l nm si qanunvericilik aktlaры vasit sil , dolayı valyuta t n- zimlяnmяsi is bazaрын iqtisadi agentl rinin davraныşынa iq- tisadi, o cüml d n maliyyя-kredil üsullaры il t sir göst рм k yolu il h yata keçirilir. Valyuta t nziml nmяsi milli, bey- n lxalq v regional sяviyy d reallaşır. Dövl tl r s viyy sin- dя valyuta tяnzimяl nm si Maliyyя Nazirliyi, M rk zi Bank, valyuta (maliyyя) n zarяti orqanlaры tяr find n aparı- lır. Az rbaycanda valyuta t nziml nmяsini hяyata keçir n
sas orqan – Az rbaycan Respublikasынın M rk zi Bankı- dır. M rk zi Bank «Valyuta tяnzimi haqqынda» Az rbaycan Respublikasının qanunунa sas n valyuta т nziml nm si sah sind aşağıdakı funksiyalaры yerin yetirir:

• 
  Az rbaycan Respublikasынda xarici valyutaнын v xariъи valyutada qiym tli kağızlaрын t davülü qaydasынı müяyy n edir;
  
• 
  valyuta m liyyatlaрыnın t nzimlяnmяsin dair nor- mativ aktlar q bul edir;
  
• 
  rezidentl rin v qeyri-rezidentl rin Az rbaycan Respublikasынda xarici valyuta ilя v xarici valyutada qiy- mяtli kağızlarla mяliyyatlar aparması qaydalaрыны, habelя Az rbaycan Respublikasında qeyri-rezidentl rин milli val- yuta il v milli valyutada qiym tli kağızlarla ям liyyatlar aparması qaydalaрыны mü yy n edir;
  
• 
  rezidentlяr m xsus xarici valyutanın vя xarici val- yutada qiym tli kağızlarын Az rbaycan Respublikasынa m cburi köçürülm si, g tirilm si v gюnd rilmяsi qaydasıны, habel Az rbaycan Respublikasınын hüdudlaрынdan k narda rezidentl r t r find n xarici valyuta hesablaрыныn açılma- sınын hal v ş rtl rini müяyyяn edir;
  
• 
  valyuta m liyyatlaры aparmaq üçün banklara v di- g r kredit t şkilatlaрыna lisenziya verilm sinin ümumi qay- dalaрыны mü yy n edir v onlara bu m qs dl lisenziyalar verir;
  
• 
  valyuta m liyyatlaры üzr uçotun, hesabatын, s n d- l şm nin v statistikanın vahid formalaрыnı, habel onlaрыn t qdim olunması qaydasını v müdd tl rini mü yy n edir;
  
• 
  q bul edilmiş beyn lxalq standartlar яsasında Az r- baycan Respublikası üzrя valyuta m liyyatlaрыnın statis- tikasını hazırlayыр v d rc edir.
  

Valyuta-kredit münasib tl rinin beyn лхalq miqyasda t nзimлянмясиндя BVF-nin roluna aşağıdakылarı aid etmяk olar:

• 
  BVF valyuta m zяnn l ri rejiminin dövl tl rarası t nziml nm sini h yata keçirir;
  
• 
  SDR buraxmaq yolu il BВФ ş rtsiz likvid v sait yaratmaq sялahiyy tinя malikdir. Bu v sait is t diyy ba- lansı k sirinin öd нилм sин ş rait yaradır;
  
• 
  Fond qızıлыn demonetizasiyası siyas tinin icraçısıdır;
  
• 
  Fondun t nziml m f aliyy tinin mühüm istiqa- m ti valyuta m hdudiyy tl rinin aradan qaldıрыlmasıdır;
  
• 
  BVF üzv ölk l r kredit verm kl beyn lxalq val- yuta-kredit münasib tlяrinин t nziml nm sind iştirak edir;
  
• 
  BVF - daim üzv ölk l rin makroiqtisadi siyas tin v dünya iqtisadiyyatынын qurumuna tяsir v n zar t edir.
  

2. Valyuta siyas&ti v& onun formalaşması

Valyuta v bütövlükd bazar münasib tl rinin t nzim- l нмяsi sistemind mühüm rol oynayan valyuta siyasяti öl-
k nin cari v strateji m qs dl rin uyğun olaraq beyn лхalq valyuta v dig r iqtisadi münasib tl r sferasынda h yata ke- çiril n тяdbirl r kompleksidir. Dövlяtl rarası valyuta müna- sib tl rinin t nziml nm sin yön lmiş t dbirl rin m cmusu kimi valyuta siyas ti iqtisadi siyas tin t rkib hiss sidir. Onun başlıca m qs dl ri, müvafıq olaraq iqtisadi inkişafын t min edilm sin , işsizliyin v inфlyasiyaнын qarşısынын alın- masынa, t diyy baлаnsınнын tarazlığınын t min edilm sind ifad olunur.
Valyuta böhraнынын aradan qaldıрыlması v valyuta sa- bitliyinin t min edilm si; valyuta m hdudiyy tl rinin t tbi- qi, valyuta dön rliliyin keçid, valyuta m liyyatlaрынын libe- rallaşdырыlması kimi istiqam tl r valyuta siyas tinin sas v zif l rindяndir.
Valyuta siyas&tinin &sas formalaры



Diskont siyas&tinin s m r liliyi ölk nin investisiya siyas til bilavasit laq dardır.
Son ill r diskонt siyasяtinin s m rяliliyinin azalması müşahid oлунur v bu h min siyas tini daxili v xarici m qs dl ri arasынda olan ziddiyy tl rl laq dardır. Bel ki, faiz dяr c l ri bazaры canlandıрмaq m qs dil aşağı saлыныr-
sa, bu artıq гeyd edildiyi kimi kapitalын xaricя axmasы il n tic l nir. Bu is öz novbяsind t diyy balansına m nfi t - sir edir. T diyy balansынын v ziyy tянin yaxşılaşdырыlması mяqsяdilя faiz dяr c l rinin artырыlması is durğunluq v ziy- yяtind olan, iqtisadiyyata mяnfi t sir göst rir. Dig r t rяf- dяn qeyri-sabit iqtisadi ş raitd faiz d r c l ri heç d h miş kapital h r k tind arzuolunan n tic ni veрмir. Kapital v kreditin beyn lxalq h r k tinin t nziml nм si d eyni za- manda diskont siyas tinin t diyy balansынa t sirинin z iflя- m sinя s b b olur.
Deviz siyasяti - dövl t orqanlaры t r fинd n xarici val- yutaныn aлынıb-satılnası yolu il milli valyuтanın m zяnn si- n t sir etm sistemidir. Milli valyutanın m zяnn sinı aşağı salmaq m qs dil mяrkяzi banklar xarici valyuta alır, milli valyutaнын m zянn sini yüks ltm k üçün is xarici valyutanı salır. Milli valyuta m zяnnяsini t nziml m k m qs dil M rk zi Bankın xarici valyutanı alıb-satmaq yolu il val- yuta bazaрыna müdaxil si ş klind h yala keçiril n deviz si- yas tinin xarakterik xüsusiyy ti t tbiq edildiyi qısa müdd т яrzind böyük мiqyası hat edir.
Вalyuta siyasяtinin mühüm formalaрыndan biri valyuta ehtiyatlarынын diversifikasiyasынın tяmin olunmasıdır. Valyu- ta ehtiyatlaрыnın diversifikasiya valyuta siyas tinin forması kiмi beyn lxalq hesablaşmalaрыn t min edilm si, valyuta müdaxil sinin h yata keçirilm si v valyuta itkil rinin qarşı- sıныn alınması m qs dil valyuta ehtiyatlaрыnın t rkibin müxt lif valyutalaрыn daxil edilm si yolu il valyuta ehtiyat- laрыныn strukturunun t nziml nm sin yön ldилmişdir. Bu valyuta ehtiyatlaрыnın diversifиkasiyası siyas ti, ad t n qey- ri-sabit valyutalaрыn satıлмası v daha sabit valyutalaрыn, habel beyn лхalq hesablaşmalaрыn apaрыlması üçün lazım olan valyutalaрыn aлыnması yolu il h yata keçirilir. Bir çox ölk l r hazırda b zi apaрыcı dövl tl rin möhk m dön rli val-
yutalaрыndan ( sas n, ABŞ dollaры, İngilt r funt sterlinqi, Yaponiya ieni v s.) özl ri üçün valyuta ehtiyatı yaradırlar.
Valyuta siyas tinin n n vi formalaрыndan olan deval- vasiya milli valyutanын m z nn sinin xarici valyutalara v ya beyn lxalq pul vahidl rin , keçmişd is qızıla nisb t n rяsм n aşağı salınmasında ifad olunur. Devalvasiya siya- s tinin sas m qs di aşağıdakılardır:

• 
  ixracatı stimullaşdırmaq vя idxalatı azaltmaqla xa- rici ticarяt balansынın vя müvafиq olaraq t diyy balansынın
  

k sirini aradan qaldırmaq v ya azaltmaq;

• 
  daxili qiym tl rl xarici qiym tl r arasında ya- raнмыш qeyri-müt nasibliyi aradan qaldırmaq.
  

Devalvasiya ölkяnin t diyyя balansına ciddi t sir gös- tяrir v bu t sir devalvasiyanı hяyata keçir n ölk il dig r ölk l rdяki t l b v t klifин v ziyy tind n asılı olur. Bu siya- s tin h yata kecirildiyi zaman xarici valyutalara nisb t n ixrac qiymяtl ri azalır. İxrac mallaры qiym tinin azalması il
laq dar olaraq юlkя mallaрыna xarici t l b artır. Bu t l b ixrac malları qiymятл rini devalvasiyadan вв lki s viyy y doğru apardığı halda, idxal malları bahalaşdığı üçün idxala t l b mяhdudlaşır. Nяtic d xarici ticar т balansынын müva- zinяti т min olunur.
Devalvasiyaныn sas mяqs di t diyy balansındakı k - siri l ğv etmяkdir. Valyuta siyas tinin forması kitni devalva- siyanын müv ff qiyy ti daxili qiym tl rin s viyy sinin sabit saxlanmasынa yön ldilmiş t dbirlяrin s m r sind n asılıdır.

3. Valyuta m&hdudiyy&tl&ri

Valyuta n zar tinin t rkib hiss si kimi valyuta m hdu- diyy tl ri – ölk razisind rezidentl rin v qeyri-rezidentl - rin valyuta v valyuta d y rlil ri il apardıqları m liyyat- lara qanuni v inzibati qadağan qoyulması, h dd qoyulması v nizama salınmasını n z rd tutur. M lum olduğu kimi,

valyuta n zar ti valyuta m liyyatlaры apaрыlark n valyuta qanunvericiliyinя яmяl oluнmasını t min etm lidir. Valyuta n zarяtinin aşağıdakı istiqam tl ri vardır:

• 
  daxili valyuta bazaрыnda xarici valyutalaрыn satışı üzr dövl t qarşısında öhd likl rin rezidentl r t rяfind n ye- rin yetirilm si v ziyyяtiни yoxlamaq;
  
• 
  valyuta m liyyatlарынын qüвв d olan valyuta qa- nунvericiliyin uyğunluğуnu v bunun üçün lisenziya v ica- z l rin olmasını mü yy н etm k;
  
• 
  valyuta mяliyyatlaры üzr uçot v hesabatın tam- lığı v obyektivliyini yoxlamaq;
  
• 
  xarici valyuta ilя öd nişlяrin saslandырыlmış oldu-
  

ğunu йoxlamaq vя s.
Valyuta siyas tinin t rkib hiss si kimi valyuta m hdu- diyyяtl ri aşağıdakı m qs dl r xidm t edir:

• 
  valyuta m z nn sinin sabitliyinin qoруnması;
  
• 
  t diyy balansынын tarazlaşdıрыlması;
  
• 
  strateji v taktiki v zif l rin yerin yetirilm si üçцн вalyuta d yяrlil rinin dövl tin s r ncamынda
  

c ml şdirilm si.
Valyuta m hdudiyy tl rin aşağıdakılar aiddir:

• 
  xarici valyutalaрыn s rb st alqı-satqısынын qadaьaн olunması v apaрылыb-g tirilm sinин m hdudlaşdıрыlması;
  
• 
  beyn lxalq юdяnişl rin v kapitalын hяr kяtinin t н- zimlяnm si, qızılın, pul nişanlaрыныn v qiym tli kağızlaрын h r k tinin t nziml nm si;
  
• 
  xarici valyutaныn v başqa valyuta d y rlil rinin dövl ti lind c ml şdirilm si, valyuta m hdudiyy tl ri ç r- çivяsindя baxılan ilkin m s l l rdir.
  

Valyuta mяhdudiyy tl ri prinsipl rin aşağıdakılar aid edilir:

• 
  M rk zi v Müv kkil banklarda valyuta m liyyat- laрынын m rk zl şdirilm si;
  
• 
  valyuta n zar ti orqanlaры t r find n idxalçı v borclulara xarici valyuta ld etm si üçün icaz verilm si (valyuta m лiyyatlaрынын lisenziyalaşdıрыlması);
  
• 
  valyuta dön rliliyinin m hdudlaşdıрыlması;
  
• 
  valyuta hesablaрыныn tam v ya qismяn dondurul- ması v s.
  

4. İnkişaf ed&n ölk&l&rin valyuta siyas&ti

İnkişaf ed n ölk l rin valyula siyas tinin sas m qs di инkişaf ed n ölk lяrd n valyuta-iqtisadi аsılıлыğıны z ifl tmяk vя miллi iqtisadiyyatын inkişafı ücün яlverişli ş rait yaratmaq- dır. M qsяdin reallaşması aşağıdakı kонkret fоrmalarda h - yata keçiriлиr:

• 
  bir sıra inkişaf ed n ölk lяrin (neft ixracчылaрынын) val- yutalaрынын beyn lxalq hesablaşmalarda istifadя edilmяsi;
  
• 
  inkişaf ed n ölk l rin, o cüml dяn neft ixracатçılaры- нын inтеqrasiya oluнмуш qruplaşmalaры ç rчiv sind regio- nal hesab valyuтa vahidl rinin yaraнması;
  
• 
  inkişaf ed n ölk l r ehтиyaclaрыna xidmяt едян valyu- тa v kredit-maliyy t şkилatlaрынын (banklar, фонdlar) yara- dılması v s.
  

İnkişaf ed н юlk l r юz valyuta siyas tinи h yata ke- çirяrkяn т diyy balansынын kяsirini aradan qaldırmağa v ya azaltмağa, ixracı artırmağa, milli valyuta ehtiyatlanı qo- rumağa çalışır. Bu m qs dl valyuta siyas tind aşağıdakı
sas metodlardan istifad oлунur:

• 
  q тi mü yy n edilmiş v üz n valyuta m z nnяsi rejiml rind n istifadя elmяklя, h мçinin devalvasiya vя bя- z n dя revalvasiya yolu il valyuta m z nn sinin tяnziml н- м sи. İnkişaf ed n ölk l rin valyutasının devalvasiyası tez- tez m cburi xarakter daşıyır. Xüsusilя, inkişaf ed n ölk l rin valyutasınын m z nn si aşağı düşdükdя, bu valyuta «bağ- lanmыş» İEÖ-nin valyutasынын da m z nnяsi aşağı düşür;
  
• 
  tяdiyy balansınын cari v maliyyя m liyyatlaры üzrя valyuta m bdudiyyяtl rinin müxt lif formalaры. Bu for- malardan miллi iqtisadiyyaтın qorunması, t diyя balansınын
  

tarazlaşdıрылмası (ölk y kapital axынын qarşısны almaq v ya ölk d n xaric köçüрм l ri mяhdudlaşdıрмaq yolu ilя) m qsяdil f al istifad olunur.

• 
  valyuta ebtiyaтlaрыna q na т olunması m qs dilя dövl tlяrarası ödяmя v klirinq sazişl rinin bağlanması;
  
• 
  t diyy balansının kяsirinin юrtülm si üчün xüsusi valyuta qруplaşmalaры, birg valyuta fondlaры yaratmaq yo- lu il İEÖ-lяrin valyuta m kdaşлыğı vя iнтeqrasiyasınын inkişafı.
  

Keçid iqtisadiyyatı ölkяl rind valyuta siyasяtinin aşağıdakı amill rini n z r almaлыdır:

• 
  xarici ticar tin liberallaşdığı, miqdar m hdudlaşdы- рыlmasının тarif mяhdudlaşdырыlmasынa keçid ş raitd sabiт valyuta m z nn si xarici ticar td baş verя bil c k neqaтиv hallaрыn nяticяlяrini azaldır. Milli valyutaнын ucuzlaşdырыl- ması idxal mallaрыnын qiym тini artırыр;
  
• 
  tяdiyy balansынын v ilk növb dя cari яm liyyatlar balansınын tarazlaşdıрыlmasынda valyuta m z nnяsi mühüm rol oynayır. Cari яm liyyatlar balansынын pislяşm sind da- xili qiym тляrin sür tl artмası n tic sind ölkяnin xarici бa- zarlarda r qab t gücünün itirilм si başlıca s b b ola bil r. Milli valyutalaрыn revalvasiyası is ölk nin r qabяt gücüнцn бярпа olunmasına yardım edir;
  
• 
  валйута мязяннясинин нисби сабитдийи вя она ети- барын артмасы цчцн ясас йарадыр.
  

В Ф Я С И Л БЕЙНЯЛХАЛГ ЩЕСАБЛАШМАЛАР

1.