Referat mövzu: Quba Xanlığı Elmi rəhbər: Nigar Axundova Tələbə: Şirinov Novruz plan giriş
Yüklə 66,16 Kb.
|
|
2. Quba xanlığının xarici siyasəti
Quba şəhəri öz tarixi kecmişi ilə Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən biri hesab olunur. Zəngin bir kecmişə malik olan bu şəhər Azərbaycan tarixində mühüm rol oynayan bir çox tarixi simalar, görkəmlialimlər və bacarıqlı dövlət xadimləri yetişdirmişdir. Qubanın XVIII əsrdə yetişdirdiyi qabaqcıl adamlarından biri də məşhur dövlət xadimi Fətəli xandır. Quba xanlığının ən parlaq dövrü Fətəli xanın hakimiyyəti illərinə təsadüf edir.Onun babaları uzun illər qanlı carpışmalarda iştirak edərək Qubada xanlıq etmişlər. Fətəli xanın babası Hüseynxan Qubaya tabe olan Məclis kəndində yaşamış və şah sarayında böyük hörməti olmuşdur. Tarixi vəsiqələr göstərir ki, Süleyman Səfəvi (1667-1694) şahlığnın sonuncu illərində Yeni kənd feodalları Məclis kəndinin torpaq və sərvətinə sahib olmaq ücün oraya basqın edib kəndi talan edirlər. Əhalisinə divan tutur. Kicik Hüseyn bu qarışıqdan özünü xilas edib Salyana qacır, oradan da İsfahana gələrək şəxsən şah sarayına təqdim olunmaq və şahla görüşmək ücün vasitələr axtarmağa başlayır. Həmin bu vaxtlar İsfahan feodallarından birisinin qızı Zəhra xanım Hüseyn xanın cəsarət və mərdliyini görüb ona məhəbbət bağlayır. Hüseyn xan bir müddət şah sarayında qaldıqdan sonra doğma vətənə qayıdır və rəsmi fərmanlarla Qubaya xan təyin olunur. Həmin vaxtdan Xudat qalası Quba xanlığanın mərkəzi elan olunaraq möhkəm bir istinadgaha cevrildi. Hüseyn xan ölənə qədər Quba xanlığının siyasi azadlığı uğrunda fədakarcasına mübarizə aparıb onu feodal basqınlarından qorumuşdur. Fətəli xan onun üçüncü nəvəsi idi. 1758-ci ildə atası Hüseynəli xan öləndən sonra Quba xanlığına oğlu Fətəli xan keçdi. 23 yaşlı Fətəli xan (o, 1735-ci ildə anadan olmuşdur) hakimiyyəti əlinə alar-almaz birinci növbədə əz ərazisini mökəmləndirmək, sərhəddini möhkəmləndirmək və qonşu xanlıqları özünə tabe ötmək fikrinə düşür. Fətəli xan həqiqətən öz əsrinin bacarıqlı və tədbirli dövlət xadimi, də yaxşı sərkərdəsi idi. Məşhur Azərbaycan tarixicisi A.Bakıxanov onun haqqında bələ yazır: "Fətəli xan Qafqaz tarixində diqqətə layiq bir şəxsiyyətdir. O, öz ağlı, səxavəti və bacarığı nəticəsində yüksəlmişdi. O, hakimiyyət başına keçəndən sonra ağıllı və çalışqan hakim olduğunu göstərdi, bütün ətrafındakı adamları özünə cəlb etdi, düşmənlərinin fəaliyyətini zəiflətdi və ən çətin vəziyyətdən çıxa bildi. Qafqaz tarixindən yazan Butkov isə onun barəsində "Fətəli xan ağıllı, igid, tədbirli, şöhrət səvən idi, yorulmaq nə olduğunu bilməzdi deyə tərif edir. Fətəli xan hər vasitə ilə Quba xanlığını möhkəmləndirməyə çalışırdı. O, mahal naiblərinin hakimiyyətini məhdudlaşdırdı, vergi yığılmasını nizama salaraq, xəzinənin gəlirinin artmasını təmin etdi. Muzdlu qoşunun sayı artırıldı. S.Qmelinin verdiyi məlumata görə Quba xanlığının xeyli qoşunu və topu var idi. Kicik topların bir hissəsi arabalarda yerləşdirilmişdi və xanlığın paytaxtı Quba qala halına salınmışdı». Qubalı Fətəli xan bununla yanaşı öz sərhədlərini möhkəmləndirmək məqsədilə Muğandan döyüşkən şahsevən köcərilərinin bir hissəsini xanlığın ərazisinə köcürmüşdü. Fətəli xan Azərbaycanın qonşu xanlıqlarını ilhaq etmək yolu ilə öz torpaqlarını gənişləndirməyə calışırdı. Fətəli xan öz məqsədinə nail olmaq ücün birinci növbədə ona müqavimət göstərən Şəki və Şirvan xanlıqlarını özünə tabe etməyi qərara alır. Şirvan feodalları onun cavanlığından istifadə edərək tez-tez Qubaya talancı basqınlar edirdilər. 1758-ci ildə Fətəli xan Şamaxı yaxınlığındakı ilk vuruşmasında Şirvan xanlarına qalib gəlib öz güsücünü onlara göstərdi. Lakin bu qalibiyyət onu arxayın edə bilməzdi. Hər tərəfdən Fətəli xana qarşı baş qaldıran feodalların səsini kəsmək və onlara qalib gəlmək ücün etibarlı adamlar tapmaq lazım idi. Hələlik Fətəli xan Şəki xanlığının taleyi ilə maraqlanırdı. Həmin bu vaxtlar, yəni 1759-cu ildə Şəki xanı Ağa Kişi bəy öz qaynatası olan Qazıqumrlu Məhəmməd xan tərəfindən xaincəsinə öldürülür. Məhəmməd xan Şəki xanlığının sərvətini Ərəş sultanı ilə bölüşdürür və özünü Şəkidə hakim elan edir. Lakin Məhəmməd xanın ağalığı 40 gün davam edə bildi. Şəki əhalisi bu qırx gün ərzində hədsiz vergilər, qanunsuz cərimələr verməklə, zülmkar hakimə qarşı üsyana hazırdaşdılar. Hüseyn ağa (Şəkili Hacı Çələbinin nəvəsi) Ağa Kişi bəy öldürüləndən sonra Fətəli xana pənah aparıb ondan kömək istədi. Əlverişli bir şəraitin yaranmasını görən Fətəli xan qoşun çəkib Şəki üzərinə hərəkət etdi. Qazıqumux talanlarından təngə gələn əhali bu xəbəri eşidən kimi Quba xanının qarşısına cıxdı və onu böyük təntənə ilə qarşıladı. Cağırılmamış qonaq ev sahibindən hörmətsizlik görüb öz yerinə çəkildi. Fətəli xan Hüseyn ağanı Şəkiyə xan təyin etdi və Şəki xanlığı həmin vaxtdan Fətəli xanın vassalı oldu. Həmin il Fətəli xana başqa bir xoşbəxtlik də üz verdi. Dərbənd camaatı öz xanlarından narazı olduqları ücün elcilər göndərib Fətəli xanın onlara xan olmasını arzu etmişdilər. Dərbənd qalasının böyük siyasi və strateji əhəmiyyəti var idi. Hələ ilk orta əsrlərdə Dərbənd Qafqaz tarixində mühüm rol oynamış və həmin vaxtlarda məşhur idi. Cənubi Rusiyaya və Ön Asiyaya gedən ticarət karvanları «Dəmir qapı» Dərbənddən keçməli idi. Uzaqgörən Fətəli xan bütün bu üstünlükləri başa düşmüş və ona görə də dərbənddilərin təklifini qəbul etmişdi. XVII əsrdə və XVIII əsrin birinci yarısında Dərbənd sultanlıq idi. XVIII əsrdə Dərbənd o qədər də böyük olmayan bir şəhər idi. Onun əhalisi əsasən əkinciliklə, bağçılıqla, ticarət və sənətkarlıqla məşğud olurdu. Böyük strateji əhəmiyyət kəsb edən Dərbənd Rusiyanın, Türkiyənin və İranın diqqət mərkəzində idi. Azərbaycanın başqa xanlıqları kimi Dərbənd də XVIII əsrdə İran zülmündən azad olur və Dərbənd sultanlığı müstəqil xanlığa çevrilir. Xanlığın mərkəzi olan Dərbən qalası uzunluğu 6 verst 400 sajen olan qalın daş divarla hörülmüşdü. Həmin dövr üçün xarakterik üslubda müdafiə olunmuş Dərbənd cox möhkəm dəmir qapılara malik idi. XVII əsr səyyahlarının verdiyi məlumatdan aydın olur ki, Dərbənd cox möhkəm hərbi nöqteyi-nəzərdən xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Dərbənd xanı istədiyi zaman «...5000-dən 6000-dək piyada və süvari» toplaya bilərdi. Dörd hissədən ibarət olan şəhərin narın qala guşəsində xan sarayı yerləşmişdi. XVIII əsrin 50-ci illərində Dərbənd hakimi Məhəmməd Hüseyn xan idi. Onun dövründə xanlığın daxili və xarici vəziyyəti möhkəm deyildi. Əhalinin cox hissəsi ağır vergilərə tab gətirə bilmirdilər.Əhali Məhəmməd Hüseyn xanın zülmündən qurtarmaq ücün yollar axtarırdı və tezliklə buna nail olurlar». Mənbələrdə Məhəmməd Hüseyn xandan gizlin Quba xanı Fətəli xana müraciət etdiyi göstərilir. Şəhərin əhalisi Fətəli xanın simasında...ədalətli, yaxşı hakim arzulayırdılar. Quba xanlığı ilə xalq kütlələrindən başqa, feodallar və varlı təbəqənin nümayəndələri də birləşmək fikrində idilər. Bəhs etdiyimiz dövrdə Dərbənddə iki qrup əmələ kəlmişdi.Birinci qrupa iri feodallar daxil idi və Məhəmməd Hüseyn xan tərəfindən müdafiə olunurdu. Onlar Quba xanlığı ilə birləşməyin əleyhinə idilər. Quba xanlığına rəğbət bəsləyən ikinci qrupa sənətkarlar, tacirlər, əhalinin yoxsul təbəqəsi və xırda feodallar daxil idilər. Dərbənd xanlığında əmələ kəlmiş belə bir vəziyyətdən Fətəli xan məharətlə istifadə etdi. Fətəli xan birdən-birə Dərbəndə hücum edə blməzdi. Çünki, belə hərəkət Dağıstanın cənubundakı feodalların narazılığına səbəb olacaqdı...Feodallar Quba xanlğının Dərbəndi tutmasına razı olmazdılar. Çünki, onlar yaxşı bilirdilər ki, Dərbəndi ələ keçirən Quba xanlığına sonradan gücləri çatmadacaqdır. Fətəli xanın qarşısında duran çətin məsələlərdən biri də Dərbəndə hakim olmağın düzgün yolunu axtarmaq idi. Quba xanlığı Dərbəndə hucum etməklə özunə qarşı cənubi Dağıstan feodallarının blokunun meydana çıxmasına yol vermək istəmirdi. Digər tərəfdən, Quba xanlığının bu məsələnin həllində vəziyyətin çətinləşməsində Şamaxı xanı ilə pis münasibətdə olması idi. 1758-ci ildə Şamaxı xanın Beşbarmaq yaxınlığıandakı məğlubiyyətindən sonra Quba xanlığına qarşı mübarizə ücun özünə sərfəli imkan axtarırdı. Belə bir gərgin vəziyyətdən qələbə ilə çıxmaq ücün xüsusi məharət, bacarıq və siyasətçi olmaq lazım idi. Belə bir siyaəət antiquba blokunun yaranması qarşısını ala bilərdi. Quba xanı cənubi Dağıstan feodadları arasındakı narazılıqdan məharətlə istifadə edir və cənubi Dağıstan hakimlərindən Tarku-Şamxalı Murtuzəli, Qaraqaytaq Usmisi Əmir Həmzə və Taba-soran hakimi ilə əlaqəyə girib, 1752-ci ildə Dərbəndə yürüş etdi. Həmin ittifaq Dərbənd xanlığına qarşı yaranmışdı. Fətəli xan ən əvvəl dağlarla Kaspi dənizi arasında Samur çayının sağ sahilindəki Müşkürü, Niyazabada, Şabranı, Rustovu və Beşbarşğı tabe etdi. Sonra öz müttəfiqlərinin köməyi ilə Dərbəndi mühasirəyə aldı və iki aydan sonra onu ələ kecirdi. Xüsusi hazırlıqdan sonra müttəfiqlərin orduları təyin olunmuş vaxtdan tez hücuma keçir və şəhərin əhalisi Dərbənd darvazalarını müttəfiqlərin üzünə acır. Şəhər tamamilə alındıqdan sonra müttəfiqlər Fətəli xana göstərdikləri kömək müqabilində Quba və Dərbənd xanlıqlarının bir sıra kəndlərindən gəlir toplamaq hüququnu aldılar. Dərbənd xanlığının var-dövləti Quba xanlığının ixtiyarına kecdi. Qafqazşünasların əsərlərində Dərbəndin Quba xanlığı tərəfindən tutulması haqda az məlumat vardır. Mənbələrin verdiyi məlumata görə Dərbəndin tamamilə tutulması 2 ay davam etmiş və şəhər 1759-cu ilin noyabrında təslim olmuşdur. Dərbəndin Quba xanlığına birləşdirilməsi haqda olan məlumatları iki qrupa ayırmaq olar. Bir sıra mənbələrdə deyilir ki, birləşmə hər şeydən əvvəl Dərbənd feodallarının və hakimlərinin xahişi nəticəsində, digər qrupu isə Quba xanlığının «...cox incə siyasəti» nəticəsində başa catdırıldığınıı göstərirlər. Əlbəttə, Dərbəndin Quba xanllığına birləşdirilməsində silah gücündən cox yuxarıda göstərdiyimiz əhali təbəqəsinin Quba xanlığına olan rəqbəti olmuşdur. Əsas amillərdən biri də Quba xanlığının cənubi Dağıstan feodallarına qarşı yeritdiyi incə, bacarıqlı siyasəti olmuşdur. Dərbəndi birləşdirəndən sonra Quba xanlığının Azərbaycan siyasi həyatında tutduğu mövqeyi daha da artdı. Fətəli xan Dərbəndə yaxınlaşan zaman belə bir siyasətə əl atdı.O, danışıq bahanəsi ilə ilə Məhəmməd Hüseyn xanı öz düşərgəsinə cağırdı, onu həbsə aldı, gözlərini cıxartdı, əvvəl Qubaya, oradan isə ömürün sonuna kimi saxlandığı Bakıya göndərdi. Dərbənd hakimi Məhəmməd Hüseyn xan Bakıya köcürüləndən sonra Dərbənd naiblərlə idarə olunmağa başlanır. Artıq, Dərbənd Quba xanlığının ikinci siyasi, hərbi əhəmiyyətli mərkəzinə cevrilir. M.Biberşteynin yazdığına görə "...Fətəli xan və onun xələfləri Dərbəndə ən vacib, əsas mülki kimi baxmış və onun daimi iqamətgahı olmuşdur. Beləliklə, Dərbənd xanlığının ilhaqı ilə Quba xanlığının ərazisi xeyli genişləndi və o qüvvətli bir xanlıq kimi şöhrət qazanmağa başladı. Doğrudan da dərbəndlilərin Fətəli xana ayrıca bir hüsni rəğbəti var idi. Bu münasibəti hiss edən və şəxsən Fətəli xanı görən məşhur rus alimi Qmelin belə yazır: «Dərbənd əhalisi onu sevirdi...Şamaxı təbəələri Fətəli xandan razı idilər». 1759-cu ilin axırlarında Fətəli xanın şöhrəti hər tərafə yayılmışdı. Onun qüvəətlənməsindən qorxuya düşən irticaçı xanlar birləşmək və Fətəli xana ağır zərbələr vurmaq ücün müxtəlif vasitələr axtarırdılar. Hamıdan cox Şirvanlı Ağası xan və onun köməkcisi Məhəmməd Səid xan əl-ayağa düşürdülər. Dərbənd Quba xanlığı ilə birləşdirildikdən sonra Quba xanlığı Bakı xanlığı haqqanda fikirləşməyə başladı. Bakı xanlığı iqtisadi cəhətcə varlı, onun mərkəzi Bakı isə Kaspi dənizinin ən yaxşı möhkəş1əndirilmiş ticarət limanlarından biri idi. XVII əsrin ortalarında ingilis səyyahı C.Xanvey «…Bakının ətrafında hündür yərlərdə nəzarət etmə qüllələrinin olduğunu qeyd edir. XVII əsrin ikinci yarısında Bakı xanlığının Abşeron yarımadasının Maştağa və Binəqədi naibliklərini əhatə edirdi. Əgər Bakı xanlığını başqa xanlıqlarla müqayisə etsək onun həm ərazi, həm də əhali cəhətcə kiçik olduğunu görərik. Bundan istifadə edən qonşu feodallar Bakı xanlığına tez-tez basqınlar edərdilər. Belə yürüşlər təsərrüfatın əsas sahələrinə xüsusilə, neft, duz istehsalına, zəfəran becərilməsinə böyük zərər vururdu. Bakı xanlığında olan tacir və feodallar böyük zərər çəkdiyindən xana öz narazılıqlarını acıq-aydışn bildirirdilər. Belə şəraitdə Bakı xanlığının onu qonşu feodalların basqınlarından qoruyan güclü müttəfiqlərə ehtiyacı vardı. Bakı xanlıqanın bu zəif hissəsindən Quba xanlığı məharətlə istifadə etdi. Bir tərəfdən Fətədi xan Bakı xanlığını iqtisadi cəhətcə sıxdı, digər tərəfdən feodalizm dövrünə xas olan «nigah siyasətini» tətbiq edərək Qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzəyə vəd edilmiş bacısı Xədicə Bikəni Bakı xanı Məlik Məhəmmədə ərə vərir. Möhkəm və amiranə xarakterə malik Xədicə Bikənin vasitəsi ilə Fətəli xan zəif iradəli Bakı xanını özünə tabe etdi. Xədicə Bikə qardaşının sözünə möhkəm qulaq asaraq Bakı xanlığının daxili işlərin qarışır və məsələləri Quba xanlığının xeyrinə yönəldirdi. .Səyyahların yazdığına görə… «Bakı xanı bütün ömrü boyu Fətəli xana sadiq olduğunu bildirmişdi». Bunun da əsas səbəbi Xədicənin ərini özünə tabe edə bilməsi idi. Hətta, Məlik Məhəmməd xan olmadıqda xanlığı Xadicənin özü idarə edirdi. Bakı xanlığı Quba xanlığının vassalı olmuş və onun hərbi səfərlərində dz iştirak etmişdir. Əhməd bəy Cavanşir yazır ki,... «Quba xanı Dərbəndin, Qubanın və Bakının hakimidir». Beləliklə, yuxarıda qeyd etdiyimiz faktlar göstərir ki, Bakı xanlığı formal olaraq özünün idarə üsulunu saxlamasına baxmayaraq, faktiki olaraq, vassal hüququna malik idi. Fətəli xan Bakını silah gücünə dəyil, incə həmlə nəticəsində özünə tabə edə bilmişdi. Quba xanı iqtisadi cəhətdən mühüm əhəmiyyətə malik olan Kaspi sahillərinin bir hissəsini Dərbənddən Kürün mənsəbinə qədər olan yerləri öz hakimiyyəti altına aldı. Fətəli xan Dərbəndi ələ keçirdikdən sonra, öz mövqeyini möhkəmləndirdikdən sonra Şirvan xanlığı idə hesablaşmaq haqqında düşünməli oldu. Şamaxı xanlığı iqtisadi cəhətcə gəlirli sahələrə və təbii sərvətləri olan bir əraziyə malik idi. O, şimal- şərqdən Quba, şərqdən Bakı, şimali-qərbdənn Şəki, cənubi-qərbdən Qarabağ xanlıqları ilə həmsərhəd idi. Mənbələrdə göstərilir ki, müharibə vaxtı Şamaaxı xanı 10-12 minə qədər əsgər toplaya bilərdi. Faktdan göründüyü kimi XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan xanlıqları sırasında hərbi cəhətcə mühüm yerlərdən birini tuturdu. Şamaxı xanlığı uzun müddət Quba xanlığına qarş müharibələr aparmış və güclü müqavimət göstərmişdir. Lakin, Dərbənd və Bakı xanlıqlarını özunə tabe etdikdən sonra Quba xanlığının hərbi qüvvəsi daha da artdı. Belə bir şəraitdə Şamaxı xanlığına qarşı açıq və geniş planların həyata kecirilməsi işinə başlamaq olardı. Quba xanlığı Şamaxı xanlığına böyük əhəmiyyət verirdi. Onların fikrincə Şamaxı xanlığı gələcəkdə Şəki və Qarabağ xanlıqlarına qarşı mübarizə ücün hərbi meydan olmalı idi. XVIII əsrin 60-cı illərindən Şamaxı xanlığı iki tərəfdən Quba xanlığı ilə mühasirə olunmuş və dənizlə əlaqəsi tamamilə kəsilmişdi. Quba xanlığına qarşı mübarizəyə hazırlaşmaq məqsədilə 1763-cü ildə köhnə və yeni Şamaxı birləşdirilir. Lakin bu Şamaxı xanlığının müdafiəsi ücün kifayət deyildi. Fətəli xan Şirvanda baş verən hadisələri izləyirdi. Fətəli xan Şirvan xanı Ağası xandan onun torpaqlarını Dağıstan feodallarının basqınlarından müdafiə etmək əvəzinə də bac istədi. Lakin Ağası xan bundan imtina etdi, bu da tərəflər arasındakı ziddiyyətləri daha da kəskinləşdirdi. 1765-ci ildən Quba xanlığı ilə Şamaxı xanlığı arasında 4 il müddətinə cox kəskin mübarizə getdi. Uzun müddət Quba xanlığının ordusu müvəffəqiyyət qazana bilmərdi. Bunun əsas səbəbi «...Şəki xanı Hüseyn xan Şamaxı xanına köməklik edirdi". S.Qmelinin məlumatına görə «...Hüseyn xanın köməyi ilə Şamaxının müdafiəsi elə möhkəmləndirilmişdi ki, Quba xanı bundan dəhşətə gəlirdi». Fətəli xan tezliklə onların arasına nifaq sala bildi. Bunun nəticəsində mübarizə meydanında qüvvələr Quba xanlığının xeyrinə oldu. Şəki xanı Şamaxı xanının məğlubiyyətindən sonra «...ona Şamaxının gəlirlərindən bir hissəsinin ayrılacağına ümid bəsləmişdi». Belə hadisədən təşvişə düşən Şamaxı xanı Məhəmməd Səid xan köhnə Şamaxıya çoxlu miqdarda ordu toplayaraq, Quba xanlığı tərəfindən olacaq təhlükəsinin qarşısını almazağa hazırlaşmağa başladı. Şamaxının özündə də iki tirəlik əmələ gəldi. Məhəmməd Səid mübarizəsiz Quba xanlığı ilə birləşmək fikrini irəli sürmüş qüvvələrə qarşı mübarizə aparır. Quba xanlığı 1765-1767-ci illərdə Şamaxı xanlığına qarşı geniş mübarizəyə başlayır və 1767-ci il vəziyyət tamamilə gərginləşir. Şamaxı xanlığının birləşdirilməsi ücün real imkanlar yaranır. Bir çox xanların təklifini qəbul edən «Fətəli xan Şamaxı xanı ilə mübarizəni dayandırmağı, sülh danışıqları aparmağa razı olduğunu bildirir». Şamaxı xanı da mübarizə aparmağa cürət etmirdi. Cünki, Şamaxının bir çox hakimləri ona sadiq deyildilər. Şirvan xanlığını tək başına məğlub edə bilməyəcəyini yaxşı bilən Fətəli xan öz vassalı olan şəkili Hüseyn xanı öz tərəfinə çəkdi. Tərəflər arasında dostluq ittifaqı yarandı.1767-ci ildə birləşmiş qüvvə Şamaxını mühasirəyə aldı. Bir tərəfdən də Quba xanlığının köhnə müttəfiqləri Qazıqumux və Qaraqaytaq muzdlu dəstələri də Şamaxı üzərinə hərəkət etdilər. Beləliklə, çox çətin vəziyyətə düşən Şirvan xanı təslim oldu. Şirvan qaliblər arasında bölüşdürüldü. Şirvan xanlığının az bir hissəsi - Saadan və Kassan mahalları Şəki xanlığına, xanlığın iqamətgahı daxil olmaqla Şirvanın böyük bir hissəsi Quba xanlığının əlində qaldı. Fətəli xan əsir düşmüş Şamaxı hakimlərinin boyük sərvətini ələ keçirdi. Şirvan qələbəsindən sonra Fətəli xanınnüfuzu nəinki bütün Azərbaycanda və Qafqazda, habelə bütün İranda artdı. Lakin Fətəli xanla Hüseyn xan arasındakı ittifaq cox cəkmədi ki, pozuldu. Vahid mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan dövləti yaratmaq məqsədində olan Fətəli xan Hüseyn xanın Şirvandakı naibini qovdu və onun da hissəsini öz hakimiyyəti altında birdəşdirdi. 1763-cü ilin avqustundan etibarən Şamaxı xanlığı bütün mahalları ilə birlikdə Quba xanlığının tabeliyində olan şimali şərqi Azərbaycanın tərkibinə daxil edildi. Beləliklə, 1768-ci il Şamaxı xanlığının Quba xanlığı ilə birləşdirilməsinin ilk dövrü sayılır. Bundan sonra Fətəli xan Hüseyn xanı özünə barışmaz düşmən etmiş olur. Şamaxı xanlığının tamamilə tabe edilməsindən sonra Cavad xanı da Qubanın vassalığını qəbul etdi. Cavad xanlığı kicik bir tarixi dövrü əhatə etməsinə baxmayaraq, o XVII əsr Azərbaycan xanlıqları ilə birlikdə Quba xanlığının tərkibinə daxil olmuş və şimal-şərqi Azərbaycanın birləşdirilməsində iştirak etmişdir. Mənbələrdə göstərilir ki,Cavad xanlığı haqqanda cox az məlumat vardır. Şamaxıdan aşağıda Kürlə Araz arasında yerləşən Cavad hələ XVI əsrdən də əvvəl mövcud idi. Onun əhalisi maldarlıqla və əkinçiliklə məşqul olurdu. XVI əsrdə Cavadda «...yaxşı tiklmiş evərin və bağların» olduğu göstərilir. Cavad Şamaxı xanlığına tabe idi. XVIII əsrin ortalarında Nadir şah dövlətinin zəifliyindən istifadə edən Cavad yarı asılı xanlığa çevrilir. Xanlığın mərkəzi olan Cavad isə ətrafı möhkəm hasarla əhatə olunmuş qalaya çevrilmişdir. Mənbələrdən aydın olur ki, Cavad xanlığı hazırkı Azərbaycanın Sabirabad, Şirvan (köhnə Əli –Bayramlı) kimi rayonlarının ərazisini əhatə edir. Lakin, onu da qeyd etmək lazımdar ki, Cavad xanlığı XVIII əsrdə baş vermiş hadisələrlə ayaqlaşa bilmirdi. Belə ki, Cavad xanlığı nə döyüşkən şahsevən koçəriləri ilə, nə də Qaradaq, Ərdəbil köçərilərinə qarşı mübarizə apara bilmirdi. Tez-tez onların hücumlarına məruz qalan Cazad xanlığının möhkəm bir müttəfiqə ehtiyacı var idi. O, belə bir müttəfiqi Fətəli xanın şəxsində görürdü. Beləliklə, yuxarıda göstərildiyi kimi, 1768- ci ildən Cavad xanlığı Quba xanlığının vassalığanı qəbul etməli olmuşdur. Muğanın Cavadla birlikdə Quba xanlığına birləşdiriməsini Fətəli xanın II Yekaterinaya göndərdiyi məktubundan da aydın görmək olar. Quba xanlığına birləşdiriləndən sonra Cazad xanlığı Fətəli xanın hərbi yürüşlərlərində fəal iştirak edir. O, hətta 1769-cu ildə Şamaxıda Fətəli xana qarşı hazırlanmış bir sui-qəsdin qəsdin ləğv edilməsinə xüsusi xidmət göstərmişdir.. Cavad xanı Quba xanın ən inanılmış adamlarından biri idi O, hətta Quba xanlığının gizli məclislərində də iştirak etmək hüququnu qazanmışdı. Şamaxı, Cavad xanlıqlarının va Muğanın Quba xanlığına birləşdirilməsini Fətəli xanın gələcək planlarının həyata keçirilməsi işində böyük əhəmiyyəti olmuşdur, Şamaxı və Cavad Azərbaycanın şimal və cənub xanlıqları üzərinə gələcəkdə olacaq yürüşlər zamanı əsas dayaq nöqtəsi təşkil etməli idi. Şamaxı xanlığı Quba xanlığına uzun sürən müharibələrin nəticəsində silah gücünə tabe edildiyi halda, Cavad xanlığının birləşməsi isə tamamilə başqa xarakterdə olmuşdur. Yəni o, könüllü birləşmişdi. Göründüyü kimi, XVIII əsrin ikinci yarısında Quba xanlığı Dərbənddan Cavada qadər Azərbaycanın şimal-şərq torpaqlarını öz hakimiyyəti altında birləşdirilşdi. Qubalı Fətəli xan öz torpaqlarını genişləndirmək uğrunda mübarizədə əsas eitibari ilə xırda və orta feodallara arxalanırdı. Fətəli xanın siyasəti həm də fеodal ara müharibələrinə nifrət edən oturaq əkinçi əhali tərəfindən müəyyən dərəcədə müdafiə olunurdu. Tacirlər də Fətəli xanın belə xarici siyasətinə tərəfdar idilər. Çünki, onlar başa düşürdülər ki, ölkənin qüvvətli bir hökmdar hakimiyyəti altında birləşməsi həm daxili, həm də xarici ticarətin inkişafı ücün geniş imkan yaradar. Bələliklə, XVII əsrin ikinci yarısında şimali-şərqi Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsi işində Qubalı Fətəli xanın xüsusilə böyük xidmətləri olmuşdur. XVIII əsrin ikinci yarısında feodal müharibələrinin qızğın bir dövründə və xarici vəziyyətin belə bir gərgin vaxtında heç kəs Fətəli xan kimi bu cür qalibiyyət əldə edə bilməzdi. Fətəli xan bu müvəffəqiyyətilərə ancaq öz bacarığı, zəkası və cəsarəti sayəsində nail ola bilmişdi. Ona görə də xalqımız onu sevir və adını tarixlərlə iftixarla qeyd edir. Doğrudur, Fətəli xan Azərbaycanı tam mənası ilə birləşdirə bilmədi, ancaq o, bu işdə ilk dəfə böyük bir təşəbbüs göstərdiyindən onun fəaliyyəti mütərəqqi hesab olunur. Bəzi tarixçilər onu bir zülmkar kimi qələmə verməyə çalışırlar. Fətəli xan həqiqətən də öz düşmənlərinə qarşı qədar idi. Əgər onda bu sifətlər olmasaydı, onun xanlığı bu qədər geniş sahəyə malik ola bilməz və ya 20 - yə qədər böyük, xırda feodalları itaətdə saxlamay bilməzdi. O, belə hərəkət etməsəydi, xain və hiyləgər düşmənlər onu tezliklə aradan qaldıra bilərdilər. Fətəli xan ehtiyatla dolandığından düşmənlərin düzəltdiyi sui-qəsd də baş tutmurdu. Fətəli xan bəzi feodal hakimlərdən fərqli olaraq dini məsələlərə fikir vermirdi. O, yəhudi, sünni və şiə məzhəblərinə mənsub olanların hamısı bir gözdə görür və akademik Qmelinin yazdığı kimi «sünniləri də şilərəi sevdiyi qədər sevir. Hər ikisinə də meyl edir… Fətəli xanın rəftarına görə yaxın tanışlar onun bu məzhəblərə aid olan qanunları qəbul etmədiyini təsdiq edirlər». Fətəli xan Azərbaycan tarixində unudulmaz bir simadır. Azərbaycanın birləşdirməyə və müstəqil bir dövlət yaratmağa təşəbbüs edən Şirvanşah İbrahim və Şah İsmayıl Səfəvi kimi məşhur dövlət xadimlərinin sırasında qubalı Fətəli xanın da adı hörmətlə göstərilir. Beləliklə, Fətəli xan Azərbaycanın Dərbənd, Bakı, Salyan, Şəki, Şirvan kimi mahallarını Quba ətrafında birləşdirərək möhkəm və vahid bir Azərbacyan dövləti yarada bildi. Bundan başqavaxtilə Dərbəndə tabe olan Müşkür, Şabran, Beşbarmaq və Qazıqumux və Tabasaran hökmdarları, Talış və Gilan xanları, Avar, Şamaxı feodalları Fətəli xana tabe oldular. Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Qaraba, və Ərdəbil kimi qüvvətli xanlıqları, Fətəli xanla hesablaşmalı oldular. Beləliklə, Fətəli xan otuz illik mübarizə nəticəsində şimal-şərqi Azərbaycan torpaqlarını vahid bir dövlət ətrafında birləşdirməyə müvəffəq oldu. |