Referat plan sənədlər üzrə təsnifat Sənədlərin növləri Sənədli məlumatların etibarlılığı Giriş

Rəsmi dövlət sənədlərinin dil xüsusiyyətləri
Rəsmi dövlət sənədlərinin dil və üslubunda istisnalara rast gəlmək mümkündür. Rəsmi dövlət sənədlərində isimlər cəmdə işlənsə də, qanunvericilik aktlarının xarakterindən asılı olaraq, cəza, cinayət, icra, şikayət haqqında kodekslərdə «rəhbərlik», «plan», «yoxlama», «qərar», «üsul», «istehsalat», «müvəffəqiyyət» və s. Mücərrəd isimlər də işlədilir. Belə isimlərə mətnlərin giriş hissəsində geniş yer verilir. Dəftərxana sənədlərində, bir sıra müqavilələrdə tək və cəm halda olan konkret isimlərin işlənilməsi vacibdir.
Vətəndaşlıq aktlarında, ayrı-ayrı sahə kodeks və əsasnamələrində mücərrəd isimlər tez-tez müşahidə edilir. Belə isimlərin bir qrupunu feili isimlər təşkil edir. Rəsmi dövlət sənədləri sxematik struktura malik olsa da, dövr və zaman dəyişdikcə hər bir şey dəyişdiyi kimi, bu cür əməli yazıların quruluşunda dəyişikliklər baş verə bilər. Bu da gələcək araşdırmalar üçün gərəkli mənbə sayılacaq.
Rəsmi sənədin əsas şərti dil yığcamlığıdır. Rəsmi sənədlər millətin dövlətçilik mədəniyyətini əks etdirir. Rəsmi dövlət sənədləri rəsmi-kargüzarlıq üslubuna uyğun tərtib olunur. Bu üslub öz forma və məzmunu etibarilə kütləvi mahiyyət daşıyır, ixtisasından, peşəsindən, həyatda tutduğu vəzifəsindən asılı olmayaraq insanlar əməli yazılara müraciət edirlər. Dövlət əhəmiyyətli rəsmi sənədlər xüsusi ayrılmış adamlar tərəfindən hazırlanır, dövlət başçısı tərəfindən imzalanır.
Sənədlərdə sözlərin düzgün yazılışının, sənədin mətninin savadlı tərtib olunmasının çox mühüm əhəmiyyət daşıdığını nəzərə alaraq praktikada çox istifadə olunan bəzi sözlərin düzgün yazılış qaydalarını təqdim edirik.
Rəsmi dövlət sənədlərinin dili və üslubunun özünəməxsus xarakterik xüsusiyyətləri var:

• 
  Rəsmi sənədlərin dilində artıq sözlərə, təkrarlara, bədii təsvir və ifadə vasitələrinə yer verilmir, dəqiq söz və terminlər işlədilir, qrammatik normalara riayət edilir.
  
• 
  Rəsmi üslubun leksikasına ümumxalq danışıq dilində, bədii dildə işlənən, lakin rəsmi sənədlərdə rəsmi xarakter daşıyan sözlər və frazeoloji birləşmələr daxildir. Məsələn: “qonaq”, “danışıq”, “görüş”, “elçi”, “səfər” və s. Lakin ümumxalq danışıq dilindən və bədii üslubdan fərqli olaraq, bu sözləri rəsmiləşdirmək üçün onların əvvəlinə “rəsmi” sifəti əlavə olunur: “rəsmi görüş”, “rəsmi səfər” və s.
  
• 
  Rəsmi üslubun özünəməxsus terminləri vardır: bəyannamə, bəyanat, diplomatik, konsul, müqavilə, nota, ultimatum, fərman, əmr, xasiyyətnamə, etibarnamə, arayış və s.
  

• 
  Rəsmi üslub rəsmi sənədlərin təsirini artırmağa xidmət edir. Rəsmi sənədlərdə tarixlər, vaxt, nömrələr dəqiqlik tələb olunur.
  
• 
  Qrammatik qaydalara uyğun olaraq bu üslubda tərtib olunan rəsmi sənədlərin məzmununda əvəzliklərdən istifadə olunarkən onlar birinci şəxsin təkində işlədilir.
  
• 
  Rəsmi dövlət sənədlərin dilində isimlər əsasən cəm halında olur. İşgüzar üslubda -lar, -lər şəkilçisi ümumiləşdirmə məqsədilə və termin yaradıcılığı məqamlarında işlədilir.
  
• 
  İşgüzar üslubun bəzi janrlarında (qərarlarda, qanunlarda, fərmanlarda) ad və familiyalar bütöv yazılır və vəzifələr hər bir adın qarşısında mütləq göstərilir. Məsələn, «Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin qərarı.
  
• 
  İşgüzar üslubda dilimizdə mövcud olan sifətlərin hamısı eyni dərəcədə işlənilmir. Belə ki, əgər bədii üslubda insanın əlamət və keyfiyyətini, xarakter xüsusiyyətini göstərən sifətlərdən (ağıllı, müdrik, gözəl, nəcib, mülayim, bilikli, istedadlı, uzaqgörən, çalışqan və s.) istifadə olunarsa, işgüzar üslubda və onun bütün yarımüslublarında ən çox əşyanın, hadisənin keyfiyyətini, xarakter cəhətlərini bildirən sifətlər (qanuni (iş), təbii (hadisə), hüquqi (tələb), təşkili (iş, hadisə), bərk (cisim), yumşaq (dəmir), və s. İşlədilir.
  
• 
  İşgüzar üslubda şəxs əvəzliklərinin işlənilməsinin də spesifik cəhətləri vardır. Burada ən çox birinci şəxsin təkindən (mən) istifadə olunur; məsələn, «əmr edirəm», «Əmrin icrasına nəzarəti öz üzərimə götürürəm. Nazir: L.X.Rəsulova» («Azərbaycan müəllimi» qəzeti, 30 avqust 1994-cü il). Maraqlıdır ki, «Azərbaycan Respublikasının təhsil qanunu», «Azərbaycan ümumtəhsil məktəbinin nümunəvi əsasnaməsi», «Dövlət ali təhsil müəssisəsi haqqında əsasnamə» kimi sənədlərdə bir dəfə də olsun şəxs əvəzliyi işlənilməmişdir.
  
• 
  Rəsmi dövlər sənədlərində feillər müəyyən zamanlarda, müəyyən şəkillərdə işlədilir. Hər hansı bir sahədə görülmüş işlərə yekun vurulur, vəzifələr göstərilir, keçmiş zamanla verilir. Bundan sonra hər bir qərarda indiki zamanla ifadə edilmiş «qərara alır» xəbəri işlədilir. Ümumiyyətlə, feilin hər üç zamanı (müəyyən ardıcıllıq və fasilələrlə), felin passiv forması, əmr, vacib və xəbər şəkli, məsdərlər işgüzar üslubda daha çox işlədilir.
  
• 
  Ölkələrin, muxtar respublikaların, muxtar vilayətlərin, diyarların rəsmi adlarının tərkibindəki bütün sözlərin ilk hərfi böyük yazılır. Məsələn, Azərbaycan Respublikası, Türkiyə Cümhuriyyəti, Naxçıvan Muxtar Respublikası, Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti.
  
• 
  Yüksək dövlət vəzifələri (Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Baş naziri, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin Sədri, Azərbaycan Respublikasının Baş prokuroru, Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Sədri, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Sədri, Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili),fəxri adlar, habelə nazirlik, komitə, birlik, cəmiyyət, qurum, akademiya, universitet, texnikum, teatr, filarmoniya, siyasi partiya, eləcə də tarixi günlərin adlarının tərkibindəki bütün sözlərin (yardımçı sözlərdən başqa) birinci hərfi böyük yazılır. Məsələn,Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi, Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti, Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat Nazirliyi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İqtisadiyyat İnstitutu, Heydər Əliyev adına Bakı Beynəlxalq Aeroportu, Bakı Şəhəri üzrə Təhsil İdarəsi, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun Bakı Şəhəri üzrə Hüquqi Şəxslərlə İş Departamenti, Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü, Bakı Dövlət Universiteti və sair.
  
• 
  Orden və medalların adı dırnaqda böyük hərflə yazılır. Məsələn, “İstiqlal” ordeni, “Azərbaycan Bayrağı” ordeni, “İgidliyə görə” medalı, “Vətən uğrunda” medalı və sair.
  
• 
  İxtisarlar üç cür yazılır:
  

A) tam ixtisarlar aid olduqları sözlərə (xüsusi və ya ümumi isimlər) uyğun olaraq böyük və kiçik hərflərlə yazılır. Məsələn, AR İN (Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyi), BMT (Birləşmiş Millətlər Təşkilatı), MM (Milli Məclis), ÜDM (ümumi daxili məhsul), KİV (kütləvi informasiya vasitələri), c. (cild), m. (metr), n. (nüsxə), kq. (kiloqram) və sair.
B) yarımçıq ixtisarlar aid olduqları sözlərə uyğun olaraq, böyük və kiçik hərflərlə, mürəkkəb adların tərkib hissələri isə bitişik yazılır. Məsələn,akad. (akademik), prof. (professor), səh. (səhifə), küç. (küçə), şəh. (şəhər), qəs. (qəsəbə) məs. (məsələn), tel. (telefon), AzərTAc (Azərbaycan Teleqraf Agentliyi) və sair.
C) sözün orta hissəsinin düşməsi ilə yaranan ixtisarlar defislə yazılır. Məsələn, d-r (doktor), z-d (zavod) və sair.

• 
  İxtisarlara əlavə edilmiş şəkilçilər onların son hecasına uyğun olaraq yazılır. Məsələn: AMEA-nın, ARDNŞ-yə və sair.
  

Lüğət seçimi sözlərin leksik mənasına diqqət yetirməyi nəzərdə tutur. Ayrı-ayrı sözlərin leksik mənasını bilməmək belə səhvlərə səbəb olur: “ heyvandarlığa zootexniki və baytarlıq xidməti yaxşılaşdırmaq lazımdır ” (heyvandarlığa xidmət yaxşılaşdırıla bilər, lakin heyvandarlıq yox), “ dəyəri azaltmaq “(Malların, məhsulların qiymətini azaltmaq mümkündür, lakin dəyəri yox – mümkün variant:” azaltmaq Maya dəyəri »).

• 
  Neologizmlərdən, hətta ənənəvi modellərə görə formalaşanlardan da istifadə etməyə icazə verilmir, məsələn “ konstruktor » , « yenidən təşkili “, həmçinin danışıq lüğətinə aid sözlər, məsələn” katib », « laborant ».
  
• 
  Məna baxımından bir-birindən fərqli olan bir sıra qohumlardan yanlış sözü seçsəniz, mənasını təhrif edə bilərsiniz. Məsələn, “təmin et” və “təmin et” sözləri tez-tez qarışdırılır. Təqdim etmək- 1) təqdim etmək, məlumat vermək (“işçilərin siyahısını təqdim etmək”, “sübut təqdim etmək”); 2) kimisə təqdim etmək komandaya yeni işçi təqdim et”); 3) vəsatət vermək (vəzifə yüksəltmək, mükafatlandırmaq üçün) (“ növbəti rütbəyə təqdim edin», « sifariş vermək”); 4) tərtib etmək, kəşf etmək (“ əhəmiyyətli dəyərə malik olmalıdır»); 5) zehni olaraq təsəvvür edin (“ (özünü) döyüşün şəklini təsəvvür etmək»); 6) təsvir etmək, göstərmək (“ gülməli şəkildə təqdim edir»). Təmin etmək- 1) kiminsə ixtiyarına vermək, istifadə etmək (“ mənzillə təmin etmək», « nəqliyyat vasitələri ilə təmin etmək»); 2) bir şeyi etmək, həyata keçirmək hüququ, imkanı vermək (“ icazə verin”, “söz verin»); 3) müstəqil hərəkət etməyə icazə verin və ya nəzarətsiz buraxın (“özünüzə buraxın”, “təsadüflərə buraxın»).
  

Fikri dəqiq və yığcam şəkildə ifadə edə bilməmək aşağıdakı səhvlərə gətirib çıxarır: “aprel ayında” (aprel tam olaraq aydır, başqa heç nə yoxdur), “məlumat mesajı” (hər hansı bir mesajda məlumat var). Təkrarlar, məsələn: « istifadədən faydalanmaq» , « aşağıdakı faktlar nəzərə alınmalıdır », « Bu fenomen şəraitdə tam şəkildə özünü göstərir »...

Rəsmi sənədlərin mətnləri üçün istifadə etmək tipik deyil
Obrazlı frazeologiya, azaldılmış üslubi rəngləmə ilə növbələr.
Standart nitq növbələri: “ hökumətin sərəncamı ilə əlaqədar”, “maddi yardım göstərmək məqsədi ilə», « yaranmış çətin vəziyyətə görə ... “- rəsmi sənədlərdə daim təkrarlanır, sabit xarakter alır və öz roluna görə frazeoloji vahidlərə yaxındır. Sənədlərin dilində onlar sabit tipli birləşmələrlə eyni funksiyanı yerinə yetirirlər: “nəzərə almaq”, “diqqətə çatdırmaq”. Ancaq bu və ya digər frazeoloji vahidin istifadəsinin xüsusiyyətlərini bilməmək səbəbindən normalar pozulursa, səhvlər baş verir. Məsələn, “nəyisə etmək, yerinə yetirmək” mənasındakı “icazə vermək” (“imkan vermək”) feli fəaliyyətin mənfi nəticəsini bildirən sözlərlə birləşdirilə bilər: “pozulmaya icazə vermək”, “bir şey etmək”. Səhv”, “səhv hesab etmək” və s., lakin müsbət hərəkəti ifadə edən sözlərlə deyil – “uğura icazə verin”.
Bu cür sözlərlə yanaşı, yalnız iş üslubunda məhdud uyğunluq nümayiş etdirən çoxlu sözlər var.
İşgüzar nitqdə təkcə hərəkətin adını deyil, həm də bu hərəkətin mövzusunu təyin edən “bölünmüş” predikatı olan konstruksiyalardan istifadə edilməlidir. Misal üçün: Kömək etmək, kömək etmək deyil; kömək etmək deyil, kömək etmək; təmizləmək deyil, təmizləmək; nəzərə almaq, nəzərə almamaq; dəstək deyil, dəstək vermək; təmir et, təmir et.
İşgüzar ünsiyyət təşkilatlar və vəzifəli şəxslər arasında həyata keçirilir və rəsmi xarakter daşıyır, buna görə də mətnin təqdimatının qeyri-şəxs xarakteri ilə xarakterizə olunur, bununla əlaqədar olaraq fellər 3-cü şəxs şəklində istifadə edilməlidir və bir qayda olaraq. , qeyri-müəyyən şəxsi mənada.
Sənədlərdə terminlərdən istifadə edərkən, terminin təkcə sənədin müəllifi üçün deyil, həm də bu sənədlə işləyən bütün müxbirlər üçün başa düşülən olmasını təmin etmək lazımdır. Müəllif qeyri-adi, tanış olmayan terminlərdən istifadə etdikdə bu terminin məzmununu və mənasını açmaq lazımdır. Buna aşağıdakı yollarla nail olmaq olar:
Termin rəsmi tərifini verin (terminlərin qəbul edilmiş tərifləri terminoloji lüğətlərdə və GOST-larda qeyd olunur);
Neytral lüğətə aid sözlərlə anlayışı deşifrə etmək; termini mətndən çıxarın və onu çox istifadə olunan söz və ya ifadə ilə əvəz edin.
İşgüzar nitqdə nitqi sıxışdırmaq üçün anlayışları təyin etmək üçün abbreviaturalardan istifadə olunur.

Nəticə
Rəsmi sənədlər həcminə görə müxtəlif cür olur. Bir neşə sətirdən yaxud onlarla səhifədən ibarət sənədlər vardır. Rəsmi sənədlər rəsmi informasiyanın düzgün çatdırılması üçün müəyyən bölmələrə, maddələrə, bəndlərə ayrılır. Həcmcə kiçik, yaxud böyük olmasına baxmayaraq rəsmi sənədlərdə dil yığcamlığı əsas şərtdir.

Rəsmi sənədlər millətin rəsmi təfəkkürünü, dövlətçilik mədəniyyətini əks etdirir, bunun üçün də həmin sənədlərin mükəmməl təribinə xüsusi diqqət yetirilir.

Ədəbiyyat siyahısı

1. Eynulla Musayev. Kargüzarlığın təşkili. Bakı., 2012

2. Eynulla Musayev. Kargüzarlığın təşkili. Bakı., 2010
3. Eynulla Musayev. Kargüzarlığın təşkili. Bakı., 2008
4. Türkan Əfəndiyeva. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı.Bakı.
1980.