Referati qabul qildi: inomxo‘jayev a. A tayyorladi: erkinov s. A qo‘qon 2022

Axborot tizimlarining turlari va tasniflanishi - 1980-yillarda darsliklarda keltirilgan axborot tizimlarining „klassik koʻrinishi tashkilot manarxiyasini aks ettiruvchi tizimlar piramidasi boʻlib, odatda piramida pastki qismida tranzaksiyalarni qayta ishlash tizimlari, undan keyin boshqaruv axborot tizimlari, qarorlarni qoʻllab-quvvatlash tizimlari va yuqori qismida ijro etuvchi axborot tizimlari bilan yakunlanadi. Piramida modeli dastlabki shakllantirilgan davrdan beri foydali hisoblansa-da, undan soʻng yana bir qator yangi
texnologiyalar ishlab chiqildi va axborot tizimlarining yangi toifalari paydo boʻldi. Bugungi kunda ularning baʼzilari dastlabki piramida modeliga unchalik mos kelmaydi.
Bunday tizimlarning ayrim misollari:

• 
  aqlli tizim
  
• 
  hisoblash platformasi
  
• 
  maʼlumotlar omborlari
  
• 
  qarorlarni qoʻllab-quvvatlash tizimi
  
• 
  korporativ tizimlar
  
• 
  korxona manbalari rejasi
  
• 
  ekspert tizimlari
  
• 
  geografik axborot tizimi
  
• 
  global axborot tizimi
  
• 
  boshqaruv axborot tizimi
  
• 
  multimedia axborot tizimi
  
• 
  jarayonni boshqarish tizimi
  
• 
  ijtimoiy axborot tizimlari
  
• 
  qidiruv tizimlari
  
• 
  iqtisodiy axborot tizimlari
  
• 
  ofisni avtomatlashtirish.
  

Kompyuter (asoslangan) axborot tizimi oʻzining rejalashtirilgan vazifalarining bir qismini yoki barchasini bajarish uchun kompyuter texnologiyasidan foydalanadigan Axborot tizimidir. Kompyuterga asoslangan axborot tizimlarining asosiy komponentlari:

• 
  Uskuna — bu monitor, protsessor, printer va klaviatura kabi qurilmalar boʻlib, ularning barchasi maʼlumot va maʼlumotlarni qabul qilish, qayta ishlash, koʻrsatish uchun birgalikda ishlaydi.
  
• 
  Dasturiy taʼminot — bu apparatga maʼlumotlarni qayta ishlashga imkon beradigan dasturlar.
  
• 
  Maʼlumotlar bazalari — bu tegishli maʼlumotlarni oʻz ichiga olgan bogʻlangan fayllar yoki jadvallar toʻplami.
  
• 
  Tarmoqlar — turli xil kompyuterlarga resurslarni taqsimlash imkonini beruvchi birlashtiruvchi tizim.
  
• 
  Protseduralar — bu yuqoridagi komponentlarni maʼlumotlarni qayta ishlash va afzal qilingan natijani ishlab chiqarish uchun birlashtirish buyruqlari.
  

Birinchi toʻrt komponent (uskuna, dasturiy taʼminot, maʼlumotlar bazasi va protseduralar) axborot texnologiyalari platformasini tashkil qiladi. Keyinchalik axborot texnologiyalari xodimlari ushbu komponentlardan xavfsizlik choralari, xavf va maʼlumotlarni boshqarishni nazorat qiluvchi axborot tizimlarini yaratish uchun foydalanishlari mumkin. Bu harakatlar axborot texnologiyalari xizmatlari sifatida tanilgan.
Ayrim axborot tizimlari tashkilotlarning ayrim qismlarini, boshqalari butun tashkilotlarni, uchinchilari esa tashkilotlar guruhlarini qoʻllab-quvvatlaydi. Eslatib oʻtamiz, tashkilot ichidagi har bir boʻlim yoki funksional soha oʻzining amaliy dasturlari yoki axborot tizimlari toʻplamiga ega. Ushbu funksional
hududiy axborot tizimlari (FAIS) umumiy Axborot tizimlari uchun qoʻllab-quvvatlovchi ustunlar, yaʼni biznes razvedka tizimlari va asboblar paneli hisoblanadi. Nomidan koʻrinib turibdiki, har bir FAIS tashkilot ichidagi maʼlum bir funksiyani qoʻllab-quvvatlaydi, masalan: Buxgalteriya - Axborot tizimi, Moliya – Axborot tizimi, Ishlab chiqarishni boshqarish (POM) - Axborot tizimi, Marketing – Axborot tizimi va inson resurslari Axborot tizimlari. Moliya va buxgalteriya hisobida menejerlar IT tizimlaridan daromadlar va tadbirkorlik faoliyatini prognoz qilish, mablagʻlarning eng yaxshi manbalari va ulardan foydalanishni aniqlash, shuningdek, tashkilotning tubdan asosli ekanligi va barcha moliyaviy hisobotlar va hujjatlarning toʻgʻriligiga ishonch hosil qilish maqsadida audit oʻtkazish uchun foydalanadilar. Tashkiliy axborot tizimlarining boshqa turlariga FAIS, Tranzaksiyalarni qayta ishlash tizimlari, korxona resurslarini rejalashtirish, ofislarni avtomatlashtirish tizimi, boshqaruv axborot tizimi, qarorlarni qoʻllab-quvvatlash tizimi, ekspert tizimi, boshqaruv paneli, taʼminot zanjirini boshqarish tizimi va elektron tijorat tizimi kiradi. Boshqaruv paneli — bu tashkilotning barcha menejerlarini qoʻllab-quvvatlaydigan Axborot tizimining maxsus shakli boʻlib, ular oʻz vaqtida hisobot shaklida tuzilgan maʼlumotlarga toʻgʻridan-toʻgʻri kirishni taʼminlaydi. Ekspert tizimlari maʼlum bir sohada fikrlash qobiliyatlari, bilimlari va tajribasini qoʻllash orqali inson ekspertlarining ishini takrorlashga harakat qiladi.
Silver va boshqalar (1995) dasturiy taʼminot, apparat, maʻlumotlar, odamlar va protseduralarni oʻz ichiga olgan Axborot tizimlari haqida ikkita fikrni taqdim etadi.
Hisoblash mashinalari assotsiatsiyasi „Axborot tizimlari mutaxassislari biznes va boshqa korxonalarning axborot ehtiyojlarini qondirish uchun axborot texnologiyalari yechimlari va biznes jarayonlarini integratsiyalashga eʼtibor qaratishadi“ deb taʼriflaydi.
Axborot tizimlarining tranzaktsiyalarni qayta ishlash tizimlari, qarorlarni qoʻllab-quvvatlash tizimlari, bilimlarni boshqarish tizimlari, taʼlimni boshqarish tizimlari, maʼlumotlar bazasini boshqarish tizimlari va ofis axborot tizimlari kabi turlari mavjud. Aksariyat axborot tizimlari uchun muhim ahamiyatga ega boʻlgan tizim bu axborot texnologiyalari boʻlib, ular odatda inson miyasiga mos boʻlmagan vazifalarni, masalan, katta hajmdagi maʼlumotlarni qayta ishlash, murakkab hisob-kitoblarni bajarish va bir vaqtning oʻzida koʻplab jarayonlarni boshqarishni bajarish uchun moʻljallangan.
Axborot texnologiyalari rahbarlar uchun mavjud boʻlgan juda muhim va moslashuvchan manbadir. Koʻpgina kompaniyalar bosh ijrochi direktor (bosh direktor), bosh moliya direktori (CFO), bosh operatsion direktor (COO) va bosh texnik direktor (CTO) bilan birga ijroiya kengashida oʻtiradigan bosh axborot direktori (CIO) lavozimini yaratdilar. Bosh texnik direktor (CTO) bosh axborot direktori(CIO) vazifasini ham bajarishi mumkin. Axborot xavfsizligi boʻyicha
bosh mutaxassis (CISO) axborot xavfsizligini boshqarishga eʼtibor qaratadi.
Axborot tizimini yaratish uchun quyidagi olti komponent birlashishi kerak:

• 
  Uskuna. Uskuna atamasi mashina va jihozlarni anglatadi. Zamonaviy axborot tizimida ushbu turkumga kompyuterning oʻzi va uning barcha yordamchi uskunalari kiradi. Yordamchi uskunalarga kirish va chiqish qurilmalari, saqlash qurilmalari va aloqa qurilmalari kiradi. Kompyuterdan oldingi axborot tizimlari apparat daftar kitoblari va siyohni oʻz ichiga olishi mumkin.
  
• 
  Dasturiy taʼminot. Dasturiy taʼminot atamasi kompyuter dasturlari va ularni qoʻllab-quvvatlaydigan qoʻllanmalarni (agar mavjud boʻlsa) anglatadi. Kompyuter dasturlari ¬- bu mashina tomonidan oʻqiladigan koʻrsatmalar boʻlib, ular tizimning apparat qismlari ichidagi kontaktlarning zanglashini oldini olib, maʼlumotlardan foydali maʼlumotlarni ishlab chiqaradigan usullarda ishlaydi. Dasturlar odatda maʼlum bir kirish/chiqish muhitida, koʻpincha disk yoki lentada saqlanadi. Kompyuterdan oldingi axborot tizimlari uchun „dasturiy taʼminot“ uskunaning foydalanishga qanday tayyorlanishini (masalan, buxgalteriya kitobidagi ustun sarlavhalari) va ulardan foydalanish boʻyicha koʻrsatmalarni (kartalar katalogi uchun qoʻllanma) oʻz ichiga oladi.
  
• 
  Maʼlumotlar. Maʼlumotlar tizimlar tomonidan foydali maʼlumotlarni ishlab chiqarish uchun foydalaniladigan faktlardir. Zamonaviy axborot tizimlarida maʼlumotlar odatda kompyuterga kerak boʻlgunga qadar diskda yoki lentada mashina oʻqiy oladigan shaklda saqlanadi. Kompyuterdan oldingi axborot tizimlarida maʼlumotlar odatda odam oʻqiy oladigan shaklda saqlanadi.
  
• 
  Protseduralar. Protseduralar axborot tizimining ishlashini tartibga soluvchi siyosatdir.
  
• 
  Odamlar. Har bir tizim foydali boʻlishi uchun odamlarga muhtoj. Koʻpincha tizimning eng koʻp eʼtibordan chetda qoladigan elementi odamlardir, ehtimol axborot tizimlarining muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligiga eng koʻp taʼsir qiladigan komponent ham shu boʻlsa kerak. Bunga „nafaqat foydalanuvchilar, balki kompyuterlarni boshqaradigan va ularga xizmat koʻrsatuvchilar, maʼlumotlarni saqlaydiganlar va kompyuterlar tarmogʻini qoʻllab-quvvatlovchilar“ ham kiradi.
  
• 
  Internet. Internet maʼlumotlar va odamlarning kombinatsiyasi. (Bu komponent ishlash uchun zarur boʻlmasa ham).
  
• 
  Maʼlumotlar apparat va odamlar oʻrtasidagi koʻprikdir. Bundan shuni anglash mumkinki, biz toʻplaydigan maʻlumotlar insonlarni jalb qilmagunga qadar faqat maʼlumot hisoblanadi. Insonni jalb qilgan har qanday maʼlumotlar axborotdir.