Reja: Amaliy va labaratoriya mashg`ulotlariga tayyorgarlik ko`rish

Yuqori alkanlar (parafinlar) C₁₈H₃₈ yuqori kislota va spirtlar, sintetik yog‘lar, surkov moylari, plastifikatorlar va to‘yinmagan birikmalar ishlab chiqarishda qo‘llaniladi.

3. 
   Alkenlarning elektron tuzilishi va geometric izomeriyasi. Ularningh fizik xossalari va spectral tavsiflari
   

Alkenlar — tarkibida qoʻshbogʻ boʻlgan toʻyinmagan uglevodorodlar. A.ning juda koʻp molekulalari oʻzaro birikib (polimerlanish reaksiyalariga kirishib), yuqori molekulali birikmalar hosil qiladi. Koʻpgina muhim polimerlar (polietilen, polipropilen, polistirol, poliizopren) shu yoʻl bilan olinadi (qarang Toʻyinmagan uglevodorodlar).
Olefinlar (frans. defi ant — moy hosil qiluvchi, lot. oleum — moy va facio — qilyapman), alkenlar — toʻyinmagan uglevodorodlarning gomo-logik qatori, umumiy formulasi SpN2p. Zanjiri ochiq boʻlib, bitta qoʻsh boglidir. Atsiklik birikmalarga ki-radi. O.ning eng oddiy vakili etilen SN2=SN2 boʻlganligidan ular etilen uglevodorodlari deb ham ataladi. Etilen va uning yaqin gomologlari (propilen SN2=SN—SN3, butenlar S4N8, amilenlar S5N|0 va boshqalar) koʻpincha alki-lenlar deb yuritiladi. O. Jeneva no-menklaturasiga muvofiq tegishli toʻyingan uglevodorodlarning nomiga qarab ataladi, faqat „an“ qoʻshimcha oʻrniga „en“ qoʻllaniladi va zanjirdagi qoʻshbogʻ oʻrni raqamlar bilan koʻrsatiladi. Butendan boshlab O. qatorida struktura izomeriyasi mavjud; bundan tashqari, molekulasida qoʻshbogʻ borligidan O. geometrik izomerlar holida ham boʻlishi mumkin (qarang Izomeriya). O. fizik xossasiga koʻra, toʻyingan uglevodorodlardan kam farq qiladi. Ularning qaynash temperaturasi alkanlarga Karaganda ancha past, zichligi esa bir-muncha yuqori. Kuyi O. (S2N4 dan S4N8 gacha) gaz, keyingilari S]8N36 gacha su-yuklik, undan yuqorisi qattiq moddalardir. Barcha O. rangeiz, suvda de-yarli erimaydi, spirtda oz eriydi, uglevodorod va efirlarda yaxshi eriydi. O.ning qoʻshbogʻiga vodorod, galo-genlar, vodorod-galogenidlar, suv osonlikcha birikadi (bunda moysimon suyuklik hosil boʻladi; O.ning nomi ham shundan olingan). O. oson izomerlanib, polimerlanib va sopolimerlanib qimmatbaho mahsulotlar hosil qiladi (qarang Poliolefinlar, Polietilen, Polipropilen, Poliizobutilen). Yuqori alkillanish qobiliyati O.ning muhim xossasi hisoblanadi (qarang Izooktan). O. sanoatda, asosan, neftni qayta ishlash mahsulotlari va tabiiy gazlardan olinadi. O.ning kimyoviy reaksiyalarga kirishish xususiyati yuqoriligi, arzonligi tufayli ulardan neft-kimyoviy sin-tezda plastmassalar, sintetik kauchuklar, kimyoviy tolalar va boshqa muhim sanoat mahsulotlari olishda foydalaniladi.

1. Alkenlarning nomlanishi, tuzilishi va bog’lanishi. Alkenlarning izomeriyasi
Molekulasida qo’sh bog’ yoki uch bog’ tutgan birikmalar to’yinmagan deb ataladi, chunki bunday bog’ni hosil qilgan atomlar nazariy jihatdan bir yoki bir necha o’rinbosarlarni biriktirishi mumkin.
Uglerod-uglerod π – bog’ni mustahkamligi (~ 60 kkal/mol) ugleroduglerod δ –bog’ga nisbatan (~ 80 kkal/mol) kamroq bo’lgani sababli, ta'sir etayotgan reagent birinchi navbatda π – bog’ga (yo’naladi) hujum qiladi. Natijada π –bog’ uzilib, ikkita yangi δ – bog’ hosil bo’ladi. (sp² – gibridlangan uglerodni har biri sp³ - ga gibridlanadi).
Alkenlarni tizimli nomenkulatura bo’yicha nomlashda qo’sh bog’ tutgan eng uzun zanjir asos qilib olinadi. Ushbu zanjirni atomalari qo’sh bog’ yaqin turgan tomondan raqamlanadi. Zanjirni nomlashda tegishli alkan nomidagi “an” qo’shimcha o’rniga “en” qo’shimcha ishlatilinadi va raqam bilan qo’sh bog’ni o’rni ko’rsatiladi.
CH2 = CH2 CH3CH = CH2
Eten Propen
1 2 3 4 6 5 4 3 2 1
CH2= CHCH2CH3 CH3CH2CH2CH=CHCH3
1-buten 2-geksen

5-metil-4-geksen-1-ol
Qo’sh bog’ tutgan funksional guruhlar trivial nom bilan quyidagicha ataladi.
CH₂ = CH − masalan, CH₂= CH−Cl
Vinil guruhi etilen xlorid, vinil xlorid
CH₂ = CHCH₂ − CH₂= CHCH₂OH
Allil guruhi allil spirt

izopropenil guruhi izopropenil xlorid
Oddiy alkenlarga izomeriyani 3 turi xos. Izomeriyani birinchi tur uglerod zanjiri o’zgarishi bilan bog’liq. Ikkinchi turi esa qo’shbog’ni zanjirdagi o’rni bilan bog’liq bo’lib bunda uglerod zanjiri o’zgarmaydi. Uchinchi turi esa fazoviy bo’lib bunda qo’shbog’ga nisbatan o’rinbosarlarni joylanishi bilan belgilanadi va uglerod zanjiri xamda qo’sh bog’ o’rni o’zgarmaydi.
sis-2-buten trans – 2 -buten
«Sis- va trans-« izomerlarda atomlar yoki atomlar guruhlarining fazoda qanday joylashganligiga (geometriyasiga) bog’liq.
Agar uglerod atomlaridagi vodorod atomlari tekislikning bir tomonida joylashgan bo’lsa, sis- izomer, qarama-qarshi tomonida joylashgan bo’lsa trans- izomer deyiladi.
H H H CH₃
\ / \ /
C = C C = C
/ \ / \
CH3 CH3 CH3 H
sis-buten-2 trans-buten-2
Alkenlarning birikish reaksiyalari barcha tirik organizmlarda va laboratoriyada keng tarqalgan. Asosan bunda 1,2-o’rin almashgan digaloid birikmalar juda muhim hisoblanishadi.