Reja: Axmad Farg’oniy

3.IBN SINO
Abu Ali al-Husayin ibn Abdulloh ibn al-Hasan ibn Ali (980.8, Afshona qishloqi-1037.18yu6, Xhamadon sh., Yeron) –jaxon fani taraqqiyotiga ulkan xissa qo’shgan o’rtaosiyolik buyuk qomusiy olim. G’arbda Avisenna nomi b-n mashxur.
I.S.ning otasi Abdulloh Balx sh. dan bo’lib, Somoniylar amiri Nuq ibn Mansur (967-997) davrida Buxoro tomoniga ko’chib , Xurmaysan qishloqida Itora ismli qizga uylanib ikki o’g’il farzand ko’radi. O’g’illarining kattasi Husayn (I,S), kenjasi Mahmud yedi. Xusayn 5 yoshga kirgaj, Ibn Sino lar oilasi paytaxt-Buxoroga ko’chib keladi va uni o’qishga beradilar. 10 yoshga yetar-yetmas Ibn Sino qur’on va adab darslarini to’la o’zllashtiradi. Ayni vaqtda u hisob va aljabr b-n ham shug’ullanadi, arb tili va adabiyotini mukammal yegallaydi. I.S.ning ilm sohasidagi dastlabki ustozi Abu Abdulloh Notiliy yedi. U yel orasida hakim va faylasuf sifatida mashxur bo’lgani uchun otasi I.S.ni unga shogirdlikka berdi. Notiliyning qo’lida olim mantiq, handasa va falakiyotni o’rgandi va mantiq, handasa va falakiyotni o’rgandi va ba’zi falsafiy masalalarda ustozidan ham o’zib ketdi. I.S.ning aql-zakovatini ko’rgan ustozi otasiga uni ilmdan boshqa narsa b-n shug’ullantirmaslikni tayinlaydi. Shundan so’ng ota O’g’ilga ilm o’rganish va bilimlarini chuqurlashtirish uchun barcha sharoitlarni yaratib beradi. Abu Ali tinmay mutolaa qilib, turli ilm sohalarini o’zllashtirishga kirishdi. U musiqa, optika, kimyo, fiqq kabi fanlarni o’qidi, xususan, tabobatni sevib o’rgandi va bu ilmda tez kamol topa boshladi.
Ibn Sino ning tib ilmida yuksak mag’oratga yerishishida buxarolik boshqa bir tabib Abu Mansur al-Hasan ibn Nuq al-Humriyning xizmati katta bo’ldi. Ibn Sino undan tabobbat darsini olib, bu ilmning ko’p sirlarini o’rgangan. Humriy bu davrda ancha keksayib qolgan bo’lib, 999 y. da vafot yetdi.
Ibn Sino 17 yoshdayog’ Buqoro halqi orasida mog’ir tabib sifatida tanildi. O’sha kezlarda hukmdor Nuq ibn Mansur betob bolib, saroy tabiblari uni davolashda ojiz yedilar. Dovruqi butun shag’arga yoyilgan yosh tabibni amirni davolash uchun saroy taklif qilardilar. Uning muolajasisidan bemor tez sohayib, oyog’ha turadi. Yevaziga Ibn Sino saroy kutibxonasidan foydalanish imkoniyatiga yega bo’ladi. Samoniylarning kutibxonasi o’sha davrda butun O’rta va Yag’in Sharqdagi yeng katta va boy kutubxonalardan sanalardi. I. S. bir necha yil davomida shu kutibxonada kechayu kunduz mubtalo b-n mashqul bolib, o’zl davrining yeng o’qimishli, bilim doirasi keng kishilardan biriga aylanadi va shu paytdan boshlab o’rta asr falsafasini mustaxil o’rganishga kirishdi. U yunon mualliflarining, xususan, Arestotelning “Metafizika” asarini berilib mutolaa qildi. Lekin bu kitobda bayon qilinganlarning aksariyati I. S. Ga tushunarsiz yedi. Tasodifan yosh olimning qo’liga Abu Nasr Farobiyning “Metafizika” ning maqsadlari haqidagi kitobi tushib qoladi va uni o’qib chiqibgina I. S. Metafizikani o’zllashtirishga muvaffaq bo’ladi.
q Shunday qilib, I. S. Zaruriy bilimlarning barchasini Buxoroda oldi. Olimning ilmiy ijodi 18 yoshidan boshlandi. U Nuq ibn Mansurga atab nafsoniy quvvatlar haqida risola, “Urjuza” tibbiy she’riy asari, o’zl qo’shnisi va do’sti Abu-l-Husayn al-Aruziyning iltimosiga binoan, ko’p fanlarni o’zl ichiga olgan “Al- hikmat al- Aruziy” (“Aruziy hikmati” ) asarini ta’lif yetdi. Undan tashqari, boshqa bir do’sti faqiq Abu Bakr al-Barqiy (yoki Baraqiy)ning iltimosiga ko’ra, 20 jildli “Al-hosil val-masul” (“Yakun va natija”) qomusiy asari hamda 2 jildli “Kitob al-bir val-ism” (“Sahovat va jinoyat kitobi”)ni yozdi. Qoraxoniylar 999y. buxoroni zabt yetib, samoniylar davlatini ag’darganidan keyin I. S. hayotida tashvishli, notinch va og’ir damlar boshlandi. 1002 y. uning otasi vafot qildi.Ikki sulola vakillarining taxt uchun kurashi 1005 y. gacha davom yetib oxiri qorag’oniylarning butkul halabasi bilan tugadi. Bunday vaziyatda Buxoroda ortiq qolib bo’lmas yedi. Shu bois I. S. O’zl yurtini tark yetib Xorazmga bosh olib ketdi.
11-a. boshlarida Xorazm qoraxoniylar xujumidan birmuncha tinch bo’lib, iqtisodiy va madaniy jihatdan ancha rivojlangan o’lka yedi. Xorazmshog’lar Ali ibn Ma’mun (997-1009) va Ma’mun ibn Ma’mun (1009-1017) ilm-fanga ye’tiborli xukmdorlar bo’lib, olimlarga ilmiy ijod uchun qulay sharoit yaratib bergan. Yedilar. Shu bois bu davrda Xarazmning poytaxti Gurganj (Urganch)da zamonasining ko’pgina taniqli olimlari to’plandi. Yirik matematik va astronom Abu nasr ibn Irog’ (1034 y. v. Ye.), atog’li tabib va faylasuflar Abu Saql Masiqiy (1010 y. v. Ye.), Abu-l-Xayr Xammor (942-1030) va buyuk olim Abu Rayxon Beruniy shular jumlasidan. Ana shu ilmiy davraga 1005 y. I. S. ham kelib qo’shildi. Xorazmda I. S., asosan, mat. Va astronomiya bilan shug’ullandi. Bu sohalardagi bilimlarining chuqurlashib, ilmiy dunyoqarashining shakllanishida Ibn Irog’ va Beruniy bilan bo’lgan ilmiy mulog’otlar katta ahamiyat kasb yetdi. I. S. Ning Aristotel ta’limoti xususida Beruniy bilan va o’zining shigirdi Baxmanyor bilan yozishmalari tarixda mashqurdir. I. S. Abu Saql Masiqiyning tibbiy tajribasi va bilimlaridan ham katta sabog’ oldi. Xorazmshog’ vaziri Abu-l-Husayn as-Saqliy ilmlarni sevuvchi kishi bo’lganidan, I. S. U bilan do’stlashadi va unga atab alkimyoga oid “Risola al-iksir” (“Iksir haqida risola”) nomli asar yozdi. Birog’ Xorazmhmud haznaviy bu o’lkaga ko’z tikadi. U, avval, Ma’munga saroydagi bir guruh olimlarini haznaga jo’natib yuborishni so’rab xat yozadi. Bu xatga javoban Beruniy va Abu-l-Xammor haznaga ketadilar. I. S. Yesa bu takliflarni rad yetib, Masiqiy bilan birgalikda 1010-1011 y. lardayashirincha Xorazmni tark yetadi. Shu vaqtdan olimning sargardonlik yillari boshlanib, umrining oxirigacha vatandan uzog’da hayot kechirishga majbur bo’ladi. Masag’iy bilan I. S. Jurjonga-Masiqiyning vataniga yo’l oldilar. Lekin yo’ldagi qiyinchiliklar va suvsizlik tufayli Masiqiy betob bo’lib , vafot yetadi. Natijada, I. S. Azob-uqubatlar chekib, avval, Niso , so’ng Obivard, Tus, Shiqqon va Xurosonning boshqa shag’arlarida qisha muddat turganidan keyin, nihoyat, Kaspiy dengizining jan.-Sharqida joylashgan Jurjon amirligiga yetib keladi. I. S. Jurjonda 1012-1014 y.larda yashaydi, lekin shu qisha vaqt ichida uning hayotidagi muqim vog’yealardan biri- Abu Ubayd Juzjoniy bilan uchrashuv va bir umrga do’stlashuv sodir bo’ladi. U I. S.ganafag’at shogird, balki sodiq do’st ham yedi. U I. S.bilan olimning so’nggi damigacha, 25y. davomidabirga bo’ladi. I.S.tarjimai qolining yozilib qolishi, ko’pgina asarlarining ta’lifi va tartibga tushishi hamda ularning keyingi avlodlarga kelishida Juzjoniyning xizmati katta.
Jurjondalik vaqtida I. S.ham ilmiy ijod bilan shug’ullanadi, ham tabib sifatida faoliyat ko’rsatdi. Bu yerda u shogirdining iltimosiga ko’ra, mantiq, falsafa va b.fanlarga oid bir nechta risola yozdi va yeng muqimi “Tib qonunlari”ning dastlabki qismlarini yaratdi. 1014y.olim Jurjonni tark yetib, Rayga ko’chdi. I. S. Rayga kelgan vaqtida bu yerda buvayqiylardan bo’lmish Majduddavala Abu Tolib Rustam (997-1029) va uning onasi Sayyida Xotun hukmronlik qilar yedilar. Bu yerda I. S. Savdoyi dardiga chalinib qolgan Majduddavlani davoladi va shu sababli saltanat tepasida turgan Sayyidaning hurmat-yehtiromiga sazovor bo’ldi. Lekin olim Rayda ham uzog’ turolmadi, chunki Sulton Mahmud haznaviyning Rayga ham hujum qilish xavfi bor yedi. Shu bois I. S. Rayni tark yetib, nisbatan kuchlirog’ bo’lgan Xamadonga, Majduddavlaning akasi Shamsuddavla (997 – 1021) xuzuriga ketadi. Xukmdorni sanchiq kasalidan davolaganidan keyin olimni saroyga taklif qiladilar. U avval saroy tabibi bo’lib ishlaydi, so’ng vazirlik mansabiga ko’tariladi. Javlat ishlari bilan band bo’lishiga haramasdan ilmiy ishlarini xam davom yettiradi va hator asarlar yaratadi. “Tib qonunlari” ning 1 – kitobini tugatib, o’zining mashxur falsafiy qomusi - “Kitob ash- shifo” ni xam shu yerda yozishga kirishadi. “Tib qonunlari” ning qolgan qismini xam Xamadonda yozib bitiradi.
I. S. Xamadonda 1023 y. gacha istiqomat qiladi va ayrim siyosiy sabablarga ko’ra, shu yili Isfaxonga jo’nab ketadi. Umrining qolgan 14 yilini shu yerda o’tkazadi. Bu yerda xam u tinimsiz ilmiy ish bilan mashqul bo’lib, bir hancha asarlar yaratdi. Ular orasida tib, falsafa, aniq fanlar, tilshunoslik kabi fanlarga oid kitoblar bor. “Kitob ash- shtfo” ning qismlari, fors tilidagi “Donishnoma” va 20 jildli “Insof – adolat kitobi” shular jumlasidan. Juzjoniyning yozishicha, I. S. garchi, jismoniy juda baquvvat bo’lsada, biroq shaxarma- shaxar darbadarlikda yurish, kecha- kunduz tinim bilmay ishlash va bir necha bor ta’qib qilinib, xatto xibsda yotishlar olimning salomatligiga jiddiy ta’sir yetdi. U qulanj (kolit) kasalligiga chalindi. Alouddavlaning Xamadonga yurishi vaqtida Ibn Sino qattiq betobligiga haramay , u bilan birga safarga chiqadi. Yo’lda dardi qo’zg’ab olimning tamomila madori quriydi va og’ibatda u shu dard bilan 57 yoshida vafot yetadi. Olim Xamadonda dafn yetiladi. Uning habri ustiga 1952 y. mag’bara ishlangan (me’mori X. Sayxun). Mag’bara Ibn Sinoga bag’ishlangan muzey xonalarini xam o’z ichiga oladi.
Zamondoshlari Ibn Sinoni “Shayx arrais” (“donishmandlar sardori, allomalar boshliqi”); “Sharaf Al- mulk” (“o’lka, mamlakatning obro’si, sharafi”), “xujjat Al- xag’?” (“rostlikka dalil”); “Xakim Al- vazir” (“donishmand, tadbirkor vazir”) deb ataganlar. Jaxon fani tarixida Ibn Sino qomusiy olim sifatida tan olingan, chunki u o’z davridagi mavjud fanlarning hariyb barchasi bilan shug’ullangan va ularga oid asarlar yozgan. Olim asarlarini o’sha davrda Yag’in va O’rta Sharqning ilmiy tili bo’lgan arab tilida, ba’zilari ( she’riy va ayrim falsafiy asarlari)i fors tilida yozgan. Turli manbalarda uning 450dan ortik asar yozganligi kayd yetilgan lekin bizgacha ularning 242 tasi yetib kelgan Shulardan 80 tasi falsafaga 43 tasi tabobatgi oid bulib kolganlari mantik psixologiya tibbiyot astranomiya musika Kime axlok adabiyot va tilshunosilikka bagishlangan Lekin bu asarlarning xammasi xam olimlar tomonidan bir xilda urganilgan yemas I S ning kuprok falsafa va tibbiyotga oid kitoblari jaxonning tilllariga tarjima kilinib asarlar davomida kayta kayta nashr yetilib kelinmokda lekin shu bilan bir voktda boshka kup asarlar kulyozma uz tadkikotlarini kutyapti I S ning ilmiy merosini shartli ravishda 4 kisimga ya’ni falsafiy tibbiy adabiy va va tibbiy soxalarga bulish mumkin olim shularning xar birida chukur iz koldirgan Lekin I S asarlarining mikdoriy nisbatiga nazar solsak olimning kizikish va ye’tibori kuprok falsafa va tibga karatilgapnini kuramiz Garchi uni Avisenna sifatida garbda mashxur kilgan uning tibbiy merosi xususan Tib konunlari bulsada Shayx- arrais nomi yeng avval uning buyuk faylasufligiga ilk ishoradir Olimning falsafaga yeng yirik va muxim asari Kitob ash shifo dir. U 4 kisimdan iborat.1) mantiq-9 bulakka bulingan al-madxal-mantikka kirish al-makulot –katigoriyalar al iboratqinterpretas iya al kiyossillogizim al-burxon –isbot dalil al-jadal –tortishuv dialektika a ssafsata sofistika al-xitoba –ritorika ashshe’r –poyetika 2) tibiyot ( bu yerda minerallar , usimliklar, xayvonot olami va insonlar xakida aloxida –aloxida bulimlarda gapiriladi 3) riyozat -4 fanga bulingan xisob arifmetika xandasa astranomiya va musika 4) metafizika yoki iloxiyot Bu asarning ayrim kismlari lotin suryoniy ibroniy nemis ingliz, fransuz, rus, fors va uzbek tillarida nash yetilgan.
I. S. ning yana bir falsafiy asari Kitob-an najot Kitob ash –shifo ning kiskartirilgan shakli bulib, u xam kisman jaxonning bir necha tillarigaqtarjima kilingan. Olimning falsafiy karashlari yana Al-ishorat-va-t- tanbixot (Ishoralar va tanbexlar, Xikmat –al Mashrikiyn )q( Sharkchilar falsafasining ishoralari. )qfors tilida yozilgan Donishnoma (Bilim kitobi ) va boshka turdagi xajmdagi risolalarda xamda Tayr kissasi Salomon va Ibsol, Xayy ibn Yag’zon Yusuf xakida kissa kabi falsafiy mazmunliqbadiiy kissalarda uz aksini topgan. I. S. ning dunyo karashi Aristotel ta’limoti va farobiy asarlari ta’sirida shakllanadi. Uning fikricha falsafaning vazifasi mavjudodni, yani barcha miavjud narsalarini, ularning kelib chikishi. Tartibi, uzaro munosabat, bir yuiriga utishin zaruriyat, imkoniyat vokiyolik sababiyat omillari asosida xar tamonlama urganishdan iborat. Olamda mavjud barcha narsalar 2 bulinadi zaruriy vujud (vujudiy vojib) va imkoniy vujud (vujudiu mumkun ). Zaruriy vujud yeng irodali, kudratli, dono Tangridir. Kolgan narsalar imkoniyat tarzida mavjud bulib, Tangridan kelib chikadi. Zaruriy vujud bilan imkoniy vujud munosabati sabab va okibat munosabatidir. Bu jarayonda olamdagi xamma narsalar yemanasiya tarzida, yani kuyoshdan chikayotgan nur shaklida asta sekin amalga oshadi. Shu tartibda imkoniyat shaklida mavjud bulgan akl, jon, jism, ular bilan bogliq osmon sferalari kelib chikadi. Bular xammasi substansiya (javxar) bulib, yana borlida aksidensiya – narsalarning belgilari, rangi, xajmi, xillari mavjud.qJism shakl va moddodan tashkil topadi. Xudo abadiy, uning okibati bulmish materiya xam abadiydir. Uning uzi boshqa tayin jismlarning asosidir. Narsalarning moddiy asosi xech kachon yukolmaydi materiyaning yeng sodda bulinmas shakli 4 unsur: xavo, olov, suv, tuprokdan iborat. Ularning turlicha uzaro birikuv natijasida murakkab moddiy narsalar tashkil topadi. Murakkab narsalar shaklan uzgarish mumkin lekin ularning moddiy asosi bulgan 4 unsur yukolmaydi, abadiy saklanadi. I S fikricha. avval togu toshlar, sung usimlik, xayvonot va tarakkiyotning yakuni sifatida boshka jonzotlarning akli, tafakkur kilish kobiliyati va tili bilan far kiluvchi inson vujudga kelgan. Xodisalarni chukur bilish, fan bilan shugullanish insongagina xosdir. Inson bilimlari narsalarni bilish yordamida vujudga keladi . Bilish xisiy bilish va tushunchalar yordamida fikrlashdan tashkil topadi. Cyezgida narsa-xodisalarning ayrim, tashki belgilari, tayin tomonlari bilinsa, akl ularning moxiyatini, ichki tomonlarini abstraksiyalashtirish va umumlashtirish yordamida bila oladi. Inson akli turli fanlarni urganish yordamida boyiydi, rivoj topadi. I. S. tushunchasida bilimlarni chukur urganish orkali xudoni bilish mumkin degan fikr yotadi. U mavjud bilimlarni yegallagan insongina xaqiqiy musulmon bulla oladi, deb tushunadi. I. S. mantikni ilmiy bilishning, mavjudotni urganishning ilmiy usuli deb biladi. «Mantik,-deb yozadi I. S. –insonga shunday bir koida beradiki, bu koida yordamida inson xulosa chikarishda xatolardan saklanadi». U mantikiy usullar, ta’riflash, xukm, xulosa chikarish, isbotlash masalalarini chukur urgandi, mantik fanini Farobiydan sung bilishning tugri metodi sifatida rivojlantirdi.
I. S. uz davridagi tabiiy fanlarning rivojiga xam ulkan xissa kushgan olimdir. Uning tabiiy-ilmiy karashlari «Kito bash-shifo» ning tabiiy fanlarga oid kismida bayon kilingan. Olimning ba’zi geologik jarayonlarga oid muloxazalari xoz. Ilmiy nazariyaga juda yakindir. Uningcha, vulkonlar aslida tog paydo bulishi va zilzilalar bilan boglik. Tog paydo bulishining uzi yesa 2 yul bilan: 1) kuchli yer kimirlashi vaktida yer kobigining kutarilishi; 2) suv orkali va xavoning asta-sekin ta’siri natijasida chukur jarliklar paydo bulib, natijada ularning yonida balandlik xosil bulib kolishi. Zilzilaning paydo bulishiga xam bir necha sabablar bor. Ularning biri gazsimon yo olovsimon bug buladi.Mana shu bug xarakatga kelib yerni kimirlatadi. Suvlarning yer ostiga suzib kerishi tekis yer chetining upirilishi, ba’zida tog chukkilarining kuch bilan kulashi xam zilzilaga sabab buladi.Olim fikicha yer yuzasining ma’lum kismi bir maxallar dengiz tubi bulgan, zamon utishi bilan gogik jarayon okibatida suv xavzalari urni uzgargan. Bir vaktlar dengiz bulib, xozir kuruklikka aylangan yerlarda dengiz xayvonlarining toshkkotgan koldiklari saklanib kolgan. U bunday yerlaga Kufa, Misr va xorazm yerlarihi kiritadi.
Ibn Sino mineralogiya (madanshunoslik) soxasida xam salmokli ishlar kilgan.U minerallarning original sinfini taklif yetdi. Unga kura, barcha madanlar turt guruxga: toshlar, yeriydigan jismlar(metallar) oltingugurtli yonuvchi birikmalar va tuzlarga bulinadi.bu sinf to 19-a, gacha deyarli uzgarishsiz saklanib keldi.I,S ning kimyoga bulgan munosabating yevolusion uzgarib borishi yakkol aks yetgan. Uning kimyo soxasida aytgan fiklari usha davrdagi alkimyo uchun nixoyatda ilgor yedi. Ibn Sino 21 yoshida, ya’ni iliy faoliyatining busagasida metallar transmutasiyasiga , ya’ni oddiy metallarni oltin va kumushga kimyoviy yo’l bilan aylantirish mumkinligiga ishongan va mukaddim kimyogarlarning kitoblari ta’siri ostida “Risola as-san’a ila-l-Barakiy”(“Barakiyga atab san’at(al-kimyo)ga doir risola”) nomli kichik asar yozgan . Lekin 30yoshga borib,ilmiy tajribasi ortgan yosh olim bu soxadagi urinishlarning zoya ketishiga amalda ishonch xosil kiladi. va”Risola al- iksir”(“Iksir xakida risola”) asarlarida kimyoviy yo’l bilan sof oltin va kumush olish mumkinligiga shubxa bildiradi. 40 yoshlarda yozishga kirishgan “Kitob ash-shifo”da yesa kimyogarlarning tranmutasiya soxasidagi barcha xarakatlari bexuda yekanligi nazariy jixatdan isbylashga urindi. Uning fikricha, usha vaktda ma’lum bulgan xar bir metal uzicha aloxida bir modd bulib, kimyogarlar uylagandek bir yagona metalning turi yemas. U oltinning aloxida bir yelementligini bilmasada uni narsdan yasab bulmaslini xam anglagan yedi. Olimning bu nazariy muloxazalari urta asr kimyoing ilmiy kimyoga usib utishiga muxim rol uynadi.
Ibn Sino botanika masalalari bilan xam juda kop shugullanadi, chunki tabobatda ishlatiladigan dorivor moddalarning aksariyati osimliklardan olinadi.U ”kitob ash-shifo”ning “an-nabot”(“usimliklar”) kismida usimliklarning turlari, paydo bulishi,oziklanishi , usimlik azolari va ularning vazifalari,kupayishi xamda usish sharoyitlari xaqida yozadi,ilmiy terminalogiya yaratish soxasida xam ish olib boradi.
I.S yoshligidan agranomiyaga kizikkan va bu kizikish umrining oxirigacha saklangan. U 8ta mustakil risola xamda “kitob ash-shifo” va “donnishnoma” ning rioziyod kisimlarida agranomiyaga aloxida boblarni bagishlagan . Ptolemeyning “almages ” ini kayta ishlab,shuning asosida Amaliy agranomiya boyicha kullanma yaratgan.I.S.Jurjon Sh.ning giogra fik uzunligini uz davri uchun butunlay yangi bulgan usul-Oyning yeng baland nuktasining kuzatish orkaali aniklab bergan . Beruniy “Geodeziya”asarida bu usulning tugriligi xakida gapirib,uni fakat Ibn Sino nomi b-n boglaydi. Bu usul Yevropada 500yil dan keyin(1514yil) asronom Verner tomonidan yangidan kashf kilindi.
Matematik soxasida I.S.Yevklidning “Negizlar”kitobini kayta ishlab, unga sharx va tuldirishlar kiritdi, geometrik ulchamlarga arifmetik terminologiya kulladi”son” tushunchasi doirasini “natural sondan ancha kengaytirdi.
Sxeriyat soxasida xam Ibn Sino sezilarli iz koldirdi. U uzining ayrim tibbiy asarlari(“Urjuza”)ni rajaz vazinli sherda yozgan bundan tashkari, uning bir nechta falsafiy kissalari xam borki, ular keyinchalik fors-tojik adabiyotiga chukur ta’sir kursatdi. Olimning fors tilida yozgan bir nechta gazal va kit’alari bor, 40 dan ortik riboilari mavjud.uning she’riy merosi qisman rus va o’zbek tillarida nashr yetilgan.
Ibn Sino musika bobida Farobiyning ilmiy yunalishini davom yettirganyirik nazariyotchidir.Musika xakidagi “javome’ ilm ul-musikiy” (“musika ilmiga oid tuplam”) asari “Kitob ash-shifo”ning bir kismi bulib, xar biri bir necha bobli 6 bulimdan iborat.”An-najot”, “Donishnoma”larda musika haqida kichik bulimlar mavjud,”Tib konunlari”, “risolai ishk” va b.da musikaning ayrim masalalari xakida fikr yuritgan. ” Uz davri musikasining barcha muammolarini bayon yetgan: nagma, bud (interval), lad tizimlari, iyko, kuy yaratish, musika asboblari va x k Yevropada keyinchalik “sof tizma (tovush kator)” atalgan musikaviy tuzulmani 1chi bulib asoslagan. I. S. musikiy guzallik xakida mukammal ta’limotni ilgari surib, musikani xamo-xanglikning yeng kamolga yetgan turi deb biladi. Ritm masalalariga Sharkning boshka musika nazariyotchilari singari aruz badiiy tizim bilan boglik xolda karaydi. Tabib sifatida u musikani muxim tibbiy vositalar jumlasiga kiritgan. Inson nutkiy oxanglari rivojlanishi natijasida musika paydo bulganligi xakidagi nazariyasi xoz. Zamonaviy musika nazariyalariga mos keladi. Uzining barkamol shaxsni tarbiyalash goyasida musikani asosiy vositalar sirasiga kiritgan.
I. S. ning tabobatda kilgan ishlari uning nomini bir necha asrlarga shu Fan soxasi bilan chambarchas bogladi. Olimning tabobat taraqqiyotidagi buyuk xizmati shundaki u o’zigacha o’tgan turli xalq namoyondalari tomonidan asrlar davomida tib ilmi sohasida to’plangan ma’lumotlarni saralab muayyan bir tartibga soldi va ularni o’zl tajribalari bilan boyitgan ma’lum nazariya va qonun qoida asosida umumlashtirdi. Bunga uning «Tib qonunlari» va bu asarning jag’on tib ilmi tarixida tutgan mavqyeyi va qozongan shug’rati yorqin dalildir.
I.S.ning tabobat sohasida qilgan ishlari o’sha davr tabobatining bir necha asrlarga ilgarilatdi va ayrim sohalarda hatto qozirgi zamon tibbiyotiga yag’inlashtirdiham. Olim yashagan davrda bu soxada antik olimlarning, xususan Gippokrat, Galen, Dioskorid va b.ning ta’limoti ustivor yedi. I. S. xam uz tibbiy faoliyatida ularning nazariy karishlari va Amaliy kursatmalariga tayandi, lekin ularni Xindiston, Xitoy, Urta Osiyo, Shark olimlarining xamda uz tajribalari va bilimlari asosida rivojlantirdi va boyitdi. I. S. ning daxo tabib sifatida shuxrat kozonishining asosiy omillaridan biriuning tib nazariyasini, xususan, anatomiya-inson gavdasi tuzilishini mukammal bilishligidir. Bosh suyagining tuzilishi, tishlarning tuzilishi tugrisida u Galenga yergashgan xolda tugri fikrlangan. Uning kuzining anatomiyasi, kurish jarayoning kanday sodir bulishi va unda kuz korachigining roli, kuz muskullarining joylashishi xususida yozganlari zamonaviy oftalmologiyaga yakindir. Asablar, kon tomirlar, mushaklarning tuzilishi va funksiyalari tugrisida yozganlari anatomiyaning amaliyot Bilan boglikligini kursatadi. Bu yesa Amaliy anatomiyaning asoschisi deb tan olingan rus olimi N. I. Pirogovni I. S.ning izdoshi deyishga asos beradi.
I. S. Utkir diagnost yedi. Uning ba’zi tashxis usullari xozir xam uz axamiyatini yukotmagan. Perkussiya (a’zoga urish orkali diagnoz kuyish)ni, xususan, assit va meteorizmni farklashda, istiskoni aniklashda (koringa sekin urish orkali) kullagan. Bu usul 600 y.dan keyin venalik tabib Leopold Auyenbrugger (1722-1809) tomonidan kayta kashf kilinib, Yana 50 y.dan sung amaliyotga kirgan. Olim kon tuflash xolatlari va nafas olish turlarini chukur urganib, ulardan tashxisda foydalangan. Ibn Sino Turli kasalliklarning differensial diagnostikasida va gavdaning umumiy xolatini aniklashda tomir urishi, siydik va najasga karab olinadigan belgilarga kata ye’tibor beradi. Mas., diabet (kand) kasalligini u siydikning xolati, shu jumladan, undagi shirinlik moddasiga karab tashxis kiladi. Diabet kasalligida siydikda kand moddasi bulishini 1775 y. Da ingiliz olimi Dobson aniklagan. Tabobat tarixida birinchi bulib I. S. Vabo Bilan ulatni farklagan, yukumli kasalliklar Bilan ogrigan bemorlarni boshkalardan ajratgan xolda saklash kerakligini ta’kidlagan, meningit, oshkozon yarasi, sarik kasalligi, plevrit, moxov, zaxm, kizamik, suvchechak, kuydirgi kabi kasalliklarning belgilari va kechish jarayonini tugri tasvirlab bergan. Kutirish kasalligining kurinishlari, uning yukumli xarakteri, bemorning bu kasallikdagi xolatlarini juda tugri aniklagan. 1804y. Da yevropalik olim Sinke kutirgan xayvonlarning sulagi yukumliligini tasdiklagan. Psixik va asab kasalliklarini tavsiflash va davolashga xam olim kup yangiliklarni kiritgan. Bu kasalliklarni davolashda u atrof muxitning, iklimning, parxez va jismoniy mashklarning ta’siriga xamda bemor kayfiyatini yaxshilashga karatilgan tadbirlarga kata axamiyat beradi. Bemorlarni davolashda olim 3 narsaga- tartib (parxez), dorilar Bilan davolash va turli tibbiy tadbirlarni kullash (kon olish, banka kuyish, zuluk solish, xukna v ax. K.)ga axamiyat berish kerakligini aytadi. Kasalliklarni davolashda ovkatlanish, ya’ni parxezni muxim omillardan deb xisoblaydi va xar bir kasallik uchun uz ovkatlanish tartibini beradi. Chunonchi, jigar kasalliklarida kuprok mayez, anjir, anor suvi iste’mol kilishni buyuradi. Bu yesa bunday kasalliklarni xoz. Glyukoza va insulin Bilan davolash usullarining kad. Kurinishidir. I. S. Ning jarroxlik soxasini rivojlantirishdagi xizmatlari xam ulkandir. U uz tibbiy asarlarida zamonaviy jarroxlikda kullanib kelayotgan ayrim usullarni bayon kiladi. Yiringli shishlarni kuydirish yoki pichok Bilan yorish, bavosir shishlarini tiklash, tampon, utkir moda yoki tikish Bilan kon tuxtash, tomokni kesib, nay kuyish (traxeotomiya) shular jumlasidandir. Yelka suyagining chikishini oddiy bosish Bilan davolash usuli xozirgacha «Avisenna usuli» deb ataladi. Umurtkaning kiyshayishini I. S. Uzi ixtiro kilgan yogoch moslama yordamida tuzatgan. Bu usulni 15-a. Da Fransuz tabibi Kalo kayta kashf yetgan. Suyaklarni gipslash usuli xam Ibn Sino tomonidan keng kullanilgan, lekin u xam keyinchalik unitilib, yevropalik tabiblar tomonidan 1852 yilda amaliyotga Yangi ixtiro sifatida haytarilgan. Xozir ko’zl jarroxligida qo’lnanayotgan usullarning hariyb barchasi Ibn Sino ga ma’lum bo’lgan. Yomon sifatli saraton (rak) shishlari, qovuq toshlarini olish, istisqo, bavosirning operasiyalari, bosh suyaginig operasiyasi va b. Ibn Sino qo’llagan muolaja usullaridjandir. Jarroxlikda anisteziya (ogrikni sezdirmaslik) masalasiga xam Ibn Sino kata ye’tibor bergan. Buning uchun u afyun, mingdevona, nasha va sh. K. Narkotik ta’sirga yega bulgan dorilardan foydalangan. Kasallikni davolashda I. S. Shaxsiy gigiyena, uyku va jismoniy mashklarning axamiyati kattaligini uktirgan. Uning bir kasallikni boshka bir kasallikni chakirish yuli Bilan davolash usuli dikkatiga sazovordir. Mas., u tutkanokni davolashda turt kunlik isitma Bilan ogrishni foydali deb biladi. Avstraliyalik psixiatr Yu. Vanger-Yaureg (1857-1940) shunday usulni kullab, zaxm kasalligini bezgakni yuktirish orkali davolagani uchun 1927 y. Da Nobel mukofotiga sazovor bulgan.
I. S. Dorishunoslik soxasida chukur tadkikotlar olib borgan. U antik olimlarning farmasiyasi asosida musulmon Sharkida paydo bulgan Yangi farmasiyaning shakllanishiga yakun yasadi. Tabobayeda sano, kofur (kamfara), kabi dorilarni ishlatilishi, urnida kup
Dorilaning kand (shakar) asosida tayerlanishi nam I. S. ning xizmatidir. Uning dorivor usimliklarni yigish, saklash, kayta ishlash usullari xos. Dorishunoslikdagi usulardagi juda yakindir. Tabiy dorilar b-n bir katorda I. S. birinchilardan bulib kimyoviy usulda tayyorlangan dorilarni xam ishlatgan. Kasalikning turiga karab avval sodda, sung murakkab tarkibli dori b-n davolagan. Yeng muximi, u ozik-ovkatlarning shifobaxsh tasiriga katta axamiyatga berib, davolashni shunday maxsulotlardan (meva, sabzavot, sut, gusht va x. k.) boshlagan. Dori tayinlashda bemorning mijozi (issik, sovuk, xul, kuruk), yoshi, iklim sharoitini xisobga olish zarurligini takidlaydi. Ibn Sino farmasiyasiqjuda puxta yo’llangan farmakologik tadkikod usuliga asoslaganligi bois urta asr yevropa farmasiyasidan ancha uzib ketdi va zamonaviyqdorishunoslikka yakinlashdi. Olim ishlatgan dorilarning bir kanchasi xoz. farmakopeyalardan mustaxkam urin olgan.
I. S. ning tibga oid yozgan asarlarining 30 dan ortigi bizgacha yetib kelgan, ularning orasida «Konun» kabi tibbiy yensiklopediya bilan bir katorda tibning ayrim nazariy va Amaliy masalalariga bagishlangan turli xajmdagi «Urjuza fi-t-tibb» («Tibbiy urjuza»), «al-Adviyat al-kalbiya» («Yurakdorilari»), «Daf’ al-madorr al-kulliya an-al-abdon al-insoniya» («Inson badaniga yetishgan barcha zararlarni yukotish»), «Kitob al-kulanj» («Kulanj xakida kitob»), «Makola fin-nabz» («Tomir urishi xakida makola»), «Risola fi-l-box» («Shaxvoniy kuvvat xakida risola»), «Risola fitadbiri al-musofirin» («Safardagilarning tadbiri xakida risola»), «Risola fi xifz as-sixxa» («Saglikni saklash xakida risola»), «Risola Fis-sikanjubin» («Sikanjubin xakida risola»), «Risola fi-l-fasd» («Kon olish xakida risola»), «Risola fi-l-xindabo» («Sachratki xakida risola») kabi risolalar xam bor.
qqqIbn Sino uz davrida ilmlar tasnifi masalasiga xam jiddiy ye’tibor bilan karadi va bu soxada «Aksom al- ulum al-akliya » ( « Akliy ilmlar tasnifi » ) nomli asar yozdi. Unda olim akliy ilmlarni xikmat – falsafa ilmlari deb olib, ularni nazariy va amaliy ilmlarni kismlarga buldi. Nazariy ilmlar xakikatini bilishga, Amaliy ilmlar yaxshi ishlarni bajarishga karatilgan. Nazariy falsafa 3 ga bulinadi: 1) kuyi darajadagi ilm, ya’ni tabiashunoslik ( tib, Kime, astrologiya va b.) ; 2) urta darajadagi ilm- mat. (geometriya, arifmetika, astronomiya, musika) ; 3) oliy darajadagi ilm – metafizika (iloxiyot). Amaliy falsafa xam uch kism (axlok, iktisod va siyosat) ga bulinib, birinchisida bitta shaxs, uning fe’l- atvori kanday bulishi xakida; ikkinchisida insonlarning oilada, xujalik ishlarida bir-biri bilan munosabatlari kanday bulishi va uchinchisida shaxa ryoki ulka mikiyosida kishilarning bir-biri Bilan munosabati kanday bulishi, davlatni idora kilish xakida gap boradi. Bu turkumlar xam mayda tarmoklarga bulinib ketadi. Asarda 29 ilm tarmogi tilga olinadi, Ibn Sino xakikiy axlokiy fazilatlarga va ideal jamoaga shu mavjud dunyoga yerishuv mumkin, jamiyatda insonlar uzario yordam asosida yashashlari kerak deb ta’kidlaydi. Jamiyat kishillarning uzaro kelishuvi asosida kabul kilinadigan adolatli konunlar yordamida boshkarilishi lozimligini aytadi. Jamiyat a’zolarining xammasi bu konunga itoat yetishlari, konunni buzi shva adolasizlik jazolanishi lozim. Agar xokim podshoning uzi adolasizlikka yul kuysa, xalkning unga Karshi kuzgalon tugri va jamiyat tomonidan kullab-kuvvatlanmogi kerak, deb xisoblaydi. Uzining axlok tugrisidagi fikrlarida insonning kundalik ishlaridagi yeng zarur axlokiy munosabatlargi, kamtarlik, izzat- xurmat, jasurlik, tugrilik, sofdillik kabi xurkiy koidalargi aloxida ye’tiyuor beradi.
qqIbn Sino uzining boy va serkirra ilmiy merosi Bilan keyngi davr Shark va Garb madaniyatining rivojiga kata ta’sir kursatadi. Sharknmng Umar Xayyom, Abu Ubayd Juyejoniy, Nasriddin Tusiy, Fariduddin Attor, Ibn Rushd, Nizomiy Ganjaviy, Faxriddin Roziy, at- Taftazoniy, Nosir Xisrav, Jaloliddin Rumiy, Alisher Navoiy, Abduraxmon Jomiy, Ulugbek, Bedil, Baxmanyor ibn Marzbon kabi mutafakkir va olimlar uz asarlarida Ibn Sino ta’limoti va ilmiy goyalarini davom yettirdilar. Yevropada allomanmng asarlari 12-a dan boshlab lotin tiliga tarjima kilinib, un-tlarda ukitila boshlandi. Yevropaning mashxur faylasuf va tabiashunos olimlaridan Jordano Bruno, Gundisvalvo, Vilgelm Overnskiy, Aleksandr Gelskiy, Albert fon Bolshtedt, Foma Akvinskiy, Rojer Bekon, Dante va boshkalar Ibn Sino ning ilgor fikirlaridan uz ijodlarida foydalanadilar va uning nomini zur xurmat Bilan tilga oldilar.
Ibn Sino ilmiy merosni urganish ishlari Yangi davrga kelib jadal tus oldi va natijada chet Yel xamda Uzbekistonda maxsus ilmiy yunalish- sinoshunoslik vujudga keldi. «Tib konunlari» ning lotincha tarjimasi turik xolda 40 marta nashr yetildi. Uning ayrim kismlari nemis, ingliz va fransuz tillarga tarjima kilindi, olimlar falsafiy va b. soxalarga oid asarlari xam jaxonning bir necha tillarida nashr yetildi, uning ijodiga oid kator yirik tadkikotlar yaratildi. Ibn Sino asarlarning kulyozmalari saklanadi, shu jumladan, Uzbekiston FA Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharkshunoslik in-tida xam alloma kalamiga mansub 50 asarning 60 ta kulyozmasi mavjud. Yevropa olimlari Ye.Bishmann, Yu.Ruska Kara de Vo, X.Korbin, Kruz Xernandze, L.Garde, A.M.Guashon, X.Ley, P.Morividj, J.Saliba xamda arab, turk v ayeron olimlari M.U.Najotiy, A.N.Nodir, J.Sh.Kanavotiy, Said Nafisiy, Yaxyo Maxdaviy, Umar Farrux, Ye.Ixsonugli, F.Raxmon, M.Muso, X.Garaba, M.Shoxvardiy va b. Ibn Sino ijodini urganishga ma’lum xissa kushdilar. Rossiyalik olimlardan Ye.Ye.Bertels, A.Ya.Borisov, I.S.Braginskiy, S.I.Grigoryan, B.A.Petrov, Yu.A.Rozenfeld, V.N.Ternovskiy, A.V.Sagayeyev, M.M.Rojanskaya, Tojikiston olimlaridan S.Ayniy, M.Dinorshoyev, T.Mardonov, N.Raxmatullayev, A.Baxovuddinov, Yu.Nuraliyev bu yunalishning rivojlanishiga xizmat kiladilar. Uzbekistonda Ibn Sino asarlarini tarjima va tadkik yetishda sharkshunos olimlar S.Mirzayev, A.Murodov, A.Rasulov, U.I.Karimov, Yu.N.Zavadovskiy, A.A.Semyonov,M.A.Sale, P.G.Bulgakov, Sh.Shoilslomov, Ye.Talabov, X.Xikmatullayevlar ulakn ishlarni amalga oshirdilar. T.N.Kori- Niyoziy, I.M.Muminov, M.M.Xayrullayev, M.N.Boltayev, A.Axmedov,G.P.Matviyevskaya, V.K.Jumayev, N.majidov, O.F.Fayzullayev, M.B.Baratovning monografiya va makolalarida ijodining turli kirralari tadkik yetilgan. Rus antropoligi M. M. Gerasimov, bir necha tarixiy shaxslar katori, I. S. ning xam kala suyagi asosida xaykal-portretini yaratgan. Andijon tibbiyot in-ti xodimlari (Yu. O. Otabekov, Sh. X. Xamidullin, Ye. S. Sokolova) I. S. ning ilmiy asoslangan timsolini xaykal-byustda tasvirladilar (1965). Uzbekistonlik rassom S. Marfin I. S. badiiy portretini ishlagan (1968). I. S. xakida «Uzbekfilm» studiyasi ijodkorlari (rej. Ye. Yeshmuxamedov; O. Agishev, Ye. Yeshmuxamedov ssenariysi) «Daxoning yoshligi» tarixiy-biografik badiiy filmini (1984) yaratdilar.
Usimliklarning birinchi ilmiy tasnifini yaratgan mashxur shved botanigi Karl Linney (1707-78) doimo yashil bulib turuvchi bir tropok daraxtni I. S. sharafiga Avisennia deb ataladi. Uzbekiston yerida topilgan (1956) yangi mineral I. S. nomi b-n Avisennit deb ataladi. Buxoro sh. va Afshona kishlogida I. S. ga xaykal urnatildi, Belgiyaning Kortreyk sh. da xam I. S. ga kuyilgan (2000) xaykal bor. Afshonada I. S. muzuyi ochildi. Uzbekiston va Tojikistondagi tibbiy oliy va urta bilim yurtlariga, nashriyotga (k. Ibn Sino nomidagi nashriyot), sanatoriy, shifoxona, kutibxona, maktab, kucha, jamoa xujaliklari, tura rjoy mavzelariga I. S. nomi berildi. Tojikistonda Fan soxasida kata yutuklarni takdirlash uchun I. S. nomidagi respublika davlat mukofoti ta’sis yetilgan. Uzbekistonda I. S. xalkaro jamgarmasi tuzildi (1999 y.), «Ibn Sino» va «Sino» nomli xalkaro jurnallar nashr kilinadi. As-Donish-name, Kniga znaniya, Dushanbe, 1957; Tib konunlari, 1-5 kitoblar (2-nashri), T., 1979-1983; Izbranno`ye filosofiskiye proizvedeniya, M., 1980; Osori muntaxab, 1-2 t., Dushanbe, 1980; Salomon va Ibsol, T., 1980; Traktat po gigiyene, T., 1982; Tibbiy risolalar, T., 1987; Tib konunlari (3 jildli saylanma; tuzuvchilar: U. Karimov. X. Xikmatullayev), T., 1992; Kanon vrachebnoy nauki, v 10 tomax. T., 1996; Urjuza yoki 1326 bayt tibbiy ugit, T., 1999.
Ad.. Ibn Sino portreti, T., 1957; Djumayev V. K., Xirurgiya Abu ali ibn Sino` i yeyo istoricheskiye istoki, T., 1965; Ternovskiy V. N., Ibn Sina (Avisenna), M., 1969; Xayrullayev M., Uygonish davri va Shark mutafakkiri, T., 1971; Irisov A., Abu Ali ibn Sino, T., 1980; Zavadovskiy Yu. N., Abu Ali ibn Sina, Dushanbe, 1980; Boltayev M. N., Abu Ali ibn Sina velikiy mo`slitel, uchyono`y-yensiklopedist srednevskovogo Vostoka, T., 1980; Abu Ali ibn Sino tugilgan kunining1000 yilligiga, tuplam, T., 1980; Otabekov Yu. O., Xamidullin Sh. X., Abu Ali ibn Sinoning ilmiy asoslangan xaykal obrazini yaratish, T., 1980; Sagadeyev A. V., Ibn Sina (Avisenna), M., 1980; Nuraliyev Yu., Medisina yepoxi Avisenno`, Dushanbe, 1981; Abu Ali ibn Sina i yestestvenno`ye nauki. Materialo` yubileynoy nauchnoy sessii, posvyahyennoy 1000-letiyu so dnya rojdeniya Abu Ali ibn Sino`, T., 1981; Majidov N. M., Xalimova X. M., Majidova Yo. N., Abu Ali ibn Sino nevrologiyasi, T., 2002.