Reja: Axmad Farg’oniy

BERUNIY(973—1048)
Beruniy (tulik, ismi — Abu Rayxon Beruniy Muxammad ibn A^mad)—urta asrning buyuk ko-muschi olimi. U Xorazm ulka-sining K,iyot shaxrida tugilgan. K,iyot Amudaryoning ung kirgogi — xozirgi Beruniy shaxrining urnida bulgan, u yakin vaktlargacha Shobboz deb atalgan.
Beruniy ota-onasidan juda yosh yetim kolgan va Irokiylar xonadonida tarbiyalangan. Iro-kiylarning oxirgi vakili Xo-razmshox Abu Abdullox Mux,am-mad ibn Ax,mad ibn Irok, xisob-lanadi. Xorazmshox,ning jiyani— amakisining ugli Abu Nasr Mansur ibn Irok, Beruniyning ustozi yedi.y. Beruniy Kiyetga qo’ydi. Bu davrda Xorazmda uzgarishlarbulib, Ma’mun vafot yetib, uning urniga Ali ibn Ma’mun taxtgachikkan yedi.y. Beruniy Jurjonga keldi.qUqJurjondaq1004qy.qgacha yashadi.qUzining unqbeshga yakin asarini shu yerda yaratdi. Jumla-dan, olimning «Kadimgi xalklardanqkolganqyodgorliklar»qasari1000-y. atrofida shu yerda yozilgan.1004 y. baxorida Beruniy Xorazmga kdytdi. Bu vak,tda Xo­razmning poytaxti Gurganj yedi. Gurganjda u Oy tutilishini kuzatdi. Saroyda al-Masixiy, tabib al-Xammar> Ibn Irok va b. ishlar yedilar. 1005 y. baxorida buxorolik mashxur tabib Abu Ali Ibn Sino xam Gurganjga keldi.
Gurganjda Beruniy matemati­ka, astronomiya bilan bir kdtorda fizika va mineralogiyaning ba’zi masalalari bilan shugullandi. Minerallarni aniklash, ularni sistemaga solishda solishtirma ogirliklardan foydalanish goyasi ham mana shu yerda turildi. 1017 y. yozida Maxmud Raznaviy Xorazmni bosib oldi. Raznaviy-ning buyrugiga kura Beruniy asir sifatida Raznaga olib ke-tildi. U yerda ogir sharoitda yashadi. 1019 y. dan keyin ilmiy ish bilan shurullanish sharoitiga yerishdi.1022—1024 y. Maxmud Xindistonga kilgan yurishida Beruniyni uzi bilan olib ketdi. Safarda ham Beruniy ilm bilan shug’ullandi. U Panjobdagi Nand-na kal’asi yonida yer shari meridiani bir gradusining uzun-ligini ulchadi va u 110,895 kam yekanini anikladi. Bu ma’lumot hozirgi zamon ulchashlari nati-jasi—1111 kam bilan takkoslansa, Beruniy ulchashlarining anikligi kay darajada yekani kurinadi. U Xindistonda bula-jak asari «Xindiston tarixi» uchun material yigdi va u ni 1030 i. yozib tugatdi. Usha yili Maxmud vafot yetdi va uning urniga ugli Mas’ud taxtga chikdi. Mas’ud Beruniyga kup iltifot-lar kursatdi. Shu sababli, Beru­niy uzining shox, asarini Mas’ud-ga bagishlab «K,onuni Mas’u-diy» deb atadi. Bu asar asosan astronomiyaga oid bulsa x,am Beruniyning matematikaga oid, ya’ni trigonometriya va sferik trigonometriyada k,ilgan anchagina kashfiyotlari shu asarda bayon yetilgan.
Beruniyning matematikaga va fanning boshka soxdlariga kushgan xissasini yozib koldirgan 100 dan ortik, asaridan x,am kurish mumkin. Ulardan yeng yiriklari —«Xindiston», «Yodgorliklar», «Konuni Mas’udiy», «Geodeziya», «Minerologiya» va «Astronomiya». Kolganlarini kuyidagicha taksimlash mumkin: matematikaga doirlari —22 ta; astronomik asboblar xaqida—10 ta; astrologiklari -21 ta; turli fanlar (fi­zika, minerologiya, adabiyot, tarix va boshkalar)—38 ta; turli til-lardanqtarjimaqasarlarq21qta.
Afsuski, Beruniyning bu asar-laridan atigi 30 ga yakini bizning kunlargacha yetib kelgan. Beruniyq Raznadaq vafotqyetgan.