Reja: Axmad Farg’oniy

2.AHMAD AL-FARG’ONIY
Abul Abbos ibn Muxammad ibn Kasir Fargoniy (861 y. Bagdodda vafot yetgan) — buyuk astronom, matematik va geograf. Urta asr Yevropa ilmiy adabiyotida uni Alf ra ga nu s deb a tagan l ar. Fargoniy arab xalifaligining Bagdod va Damashk, shaxarlarida IX a. da yashagan.
U Bagdodda Xorun ar-Rashidning ugli al-Ma’mun xukmronligi (813—833) davrida Urta Osiyolik olimlar Muxammad ibn Mu-so Xorazmiy, Abbos ibn Sa’id Javxariy va b. bilan birga ishlagan. Ular dastlab yunon olimlarining asarlarini arab tiliga tarjima kilishgan, keyin yesa uzlari mustak,il asarlar yaratishgan (k. Xorazmiy). Xalifa al-Ma’mun
829 i. Bagdoddagi «Bayt al-xikmat» («Donishmandlar uyi») k,oshida, 832 y. Damashkda rasadxonaq (observatoriya)q kurdirgan. Bu rasadxonalarda muntazam ravishda kuzatuv ishlari olib borilgan. Ularda Fargoniy xam faol katnashgan, kuzatuvlarning natijasini
«Al-Ma’munning tekshirilgan jadvallari» nomi bilan kitob xoliga keltirgan. Bu astronomik jadvallarni aslida faylasuf al-Kindiy oxiriga yetkazishi zarur yedi, ammo u xalifa Mutavakkil (846—862)ningqg’azabiga uchrab qkatl qilinganidan sung uni davom yettirish va oxiri­ga yetkazish Fargoniyga kolgan. Fargoniy bu vazifani muvaffaqiyatli xal yetgan.
Fargoniyning birinchi mustakil asari «Astronomiyaga kirish» deb ataladi. Bu asarda u uzigacha yashagan astronomlarning ishlarini tartibga solib, izchil bayon yetadi va ularda uchraydigan ba’zi kamchiliklarni tankid kiladi. Shu asari bilan Fargoniy uzi-ning yetuk astronom yekanini kursatdi. Fargoniy avvalrok astronomiyani chukur yegallaganini isbotlab, 812 y. Kuyosh tutilishini oldindan aytib bergan yedi.
Fargoniyning bunday yutuklarga yerishishida uning kunt bilan kadimgi yunon matematikasi va astronomiyasini urganishi bilan birga xamkasb dustlarining xam xizmati katta buldi. «Bayt al-xikmat» da Fargoniy bilan birga, Xorazmiy va Javxariydan tashkari, IX a. ning mashxur matematik va astronomlari Muso ibn Shokir ugillari — Muxammad, Ax,mad va al-X,asan («Banu Mu­so») ishlar yedilar. Fargoniy Muso ugillari bilan Kizil dengiz yakinidagi Sanjor va Kufa saxrosida kuzatuvlar olib borga niqxakidaq ma’lumotqbor.
Fargoniyning yana bir asari «Osmon x,arakatlari va astronomiya fani tuplami haqida kitob» deb ataladi. Bu asar astronomiyadan arab tilida yozilgan birinchi kitoblardan xisoblanadi. Far­goniyning bu asari XII a. da latin tiliga, XIII a. da yesa kupgina Yevropa tillariga tarjima kilin-gan. Asarning anchagina kismini astronomik asboblar yasash va ulardan foydalanish metodlari, xususan, astronomik kuzatuvlar uchun yeng zarur asboblardan biri — quyosh soatining bayoni yegallaydi.
Fargoniyning asarlariga qiziqish Yevropada XIII a. dan sung ham davom yetdi. Uning «Astronomiya yelementlari» nomli asari ni Yakob Galius 1669 y. latin tiliga tarjima kildi va arabcha teksti bilan Amsterdamda nashr kildi. Fargoniy risola ham yaratgan, masalan, Ptolemeyning «Alma­gest» asarining sharxiga bagishlab «Almagestning kirish bulim-lari xakida uttiz bobdan iborat risola» nomli asar yozgan. U ast­ronomik asboblar xakida kitoblar yozishni davom yettirib «As-turlob x,ak,ida mukammal kitob»va «Asturlob yasash x,ak,ida» degan asarlar xam yaratgan. Fargoniy «Asturlob yasash xa­kida» degan asarida stereogra-fik proyeksiya (sferani biror 5 nuktasidan shu nuktaga diametrial qarama-qarshi 51 nuk,tasidagi urinma a tekislikka proyek-siyasi) xaqida va uning xossalarini bayon kildi:I. Sferada yotgan aylanalar atekislikka aylanalar kurinishida yoki aylanalar sfera markazydan usa, tugri chiziklar kurinishida proyeksiyalanadi.
II. Stereografikqproyeksiyada sferadaq yotganq yegriq chiziklar orasidagi burchaklar a tekislik­ka proyeksiyalangan yegri chiziklar orasidagi burchaklarga tent buladi.III. Sfera 5 va 51 utgan diametr atrofida burilganda a tekislik xam u nukta atrofida xuddi anna shu burchakka buriladi. Bu xossalar Fargoniygacha yashagan ba’zi olimlar (masalan, Ptolemey) asarlarida xam uch-raydi. Ammo ular bu xossalarning isbotini bermagan. Fargoniy yukorida aytilgan asarida birin­chi xossaning tulik isbotini keltiradi. Bunda u kuyidagi dilemmaga asoslanadi: faraz kilaylik, aylana tugri chizikka proyeksiyalanganda aylananing M va N nuktalari turri chizikning M1 va .Vq nuqtalarigaqusin.