Reja: Birinchi sinf o‘quvchilarining psixologik-fiziologik xususiyatlari

1. 
   sinfda musiqa o`qitishning vazifalarni va mazmuni
   

Reja:
1. Birinchi sinf o‘quvchilarining psixologik-fiziologik xususiyatlari.
2. Birinchi sinfda musiqa o‘qitishning maqsadi va vazifaiari.
3. Birinchi sinfda musiqa o‘qitishning ish mazmuni yil chorak mavzulari.
4. Birinchi sinfda boialar cholg‘u asboblariga jo ‘r boiish. 5. Birinchi sinfda musiqiy-ritmik harakatlami bajarish.


Boshlangich sinf o‘quvchilarini har tomonlama yetuk qilib tarbiyalashda maktabda o’qitiladigan barchaf anlar qatori musiqa madaniyati darslarining ahamiyati katta. Musiqainsonhis -tuyrulariniorzu -istaklarini o‘ziga xos badiy tilda ifoda etadi va hissiyotlami faol ta’sir ko‘rsatadi. Kichik yoshdagi o‘quvchilar musiqa san’ati bilan boialar bog‘chalarida oilada, radio va televideniyadan beriladigan ko‘rsatuvlar orqali tanish boiadilar. Musiqa madaniyatidarslarida quvnoq kuy va qo‘shiqlami tinglash, kuylash, raqs elementlarini bajarish, chapak chalish hamda bolalar cholg‘u asboblarida jo ‘r bo‘lish musiqaga ishtiyojlarini yanada tez oshirib boradi. Chunki bu yoshdagi bolalarda hali diqqat -e’tibor uncha to‘liq shakllanmagan boiadi, ular ko‘proq serharakat va uyinga moyil bo‘ladilar. Shuningdek birinchi sinf o‘quvchilari psixologik - fiziologik harakterga ko‘ra, ma’lum darajada xotirasi, nutqi diqqati - e’tibori, ovoz apparatlari to‘liq rivojlanmagan, ovoz pardalari nozik kuchsiz bo‘ladi. SHunga ko‘ra bolalami musiqaga tobora qiziktirishda, butun dars davomida ulami kayfiyatini saqlashda, o‘qituvchi ochiq samimiy, shirin muomalasi va yokimli xatti - harakatlari bilan erishishi lozim. Birinchi darsdan boshlab o‘quvchilami musiqaga qiziqtirish yo‘li bilan, ulami musiqaviy o"quvlari, qobiliyatlarini kuylash hamda ovoz sifatlarini sinchiklab o‘rganib olishi va yuqoridagi sifatlarga ko‘ra, ulami uch differetsional guruxga bo‘lish lozim. I- guruxga —iqtidorli musiqiy o‘quvi musiqiy qobilyati rivojlangan bolalar kiradi; II - guruxga - musiqani aniq eshita oladigan, ammo sozga o‘qituvchi ovoziga tayangan, holda tushadigan bolalar; III - guruxga - sozga umuman tusha olmaydigan musiqiy o‘quvi bo‘sh bolalar kiradi. Musiqa madaniyati darslarida o‘qituvchi o‘quvc-hilami kuydagicha o‘tkazish lozim. Birinchi guruh bolalami orqa qatorga, ikkinchi gurux bolalami oldiigi qatprga, uchinchi guruh bolalarni esa o‘rta qatorga o‘tkazish tavsiya etiladi. Natijada dars davomida musiqiy qobiliyati sust rivojlangan bolalarning musiqiy o‘quvi o‘sadi va shakllanadi. Darsda o‘quvchilarni qiziqishini o‘stirish uchun, ularni har bir yutug‘i uchun rag‘batlantirish hamda, ilg‘or bolalar bilan teng darajada musiqiy faolligini ko‘rsata olishga ishonch hosil qildirish lozim. Musiqiy o‘quvi sust bo‘lgan c/quvchilar bilan darsdan keyin yakka tartibda ishlash ham tavsiya etiladi. Musiqa darsdagi faoliyat turlari tez -tez almashib turishi, o‘quvchilari zerikmaslik, toliqmaslikni shu bilan birga musiqa darsiga qiziqishni oshiradi. Birinchi sinfda musiqa o‘qitishni asosiy maqsadi o‘quvchilardamusiqagaqiziqishuyg‘otish va musiqiy taassurotni tarkib toyatirish, musiqani san’at sifatida ongli idrok etish. Natijada bolalarda musiqa haqida mushohada qilishning boshlang‘ich asoslari vujudga keladi. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar amalga oshiriladi; 1. 0 ‘quvchilarni musiqiy qobiliyatlarini, musiqiy o‘quvini rivojlantirish. 2. Musiqani (tinglash) idrok etish malakasini o‘stirish. 3. Kuylash malakalami ustirish. 4. Musiqiy badiy-g‘oyaviy mazmuni vositasida axloqiy estetik tarbiyalash. Ma’lumki, musiqa - hayot va davr aksidir. Shuning uchun ham boshlang‘ich sinflarda musiqa darslarini dasturining bosh mavzusi «Musiqa va hayot»dir. Boshlang‘ich sinfda musiqa madaniyati darslari, bolalarning hayotiy tajribalariga tayangan holda, olib borish, badiy ta’lim beruvchi vosita sifatida muhim ahamiyatga ega. Zeroki, dasturda kuylash va tinglash uchun tavsiya etiladigan qo‘shiqlar va musiqiy asarlar, baxtli bolalik, insonparvarlik, Vatanga muhabbat, tabiatga muhabbat haqida asarlardan iboratdir. Birinchi sinfda bolalar musiqaning harakteri obrazlari orqali olgan bilimlari nisbiy bo‘lib, keyingi sinflarda aniq (konkret) tushunchalarga aylanadi. SHuningdek, birinchi sinfda o‘quv yili boshida ilk bor olingan bilimlar notagacha bo‘lgan davr deb ataladi. Musiqiy faoliyatlaming birinchi turlariga doir vazifalar, ish mazmunini tashkil etadi. Mazkur faoliyatlar ashula aytish, musiqa tinglash, musiqa savodi, raqs elementlarini bajarish musiqali uyinlar, qadam tashlash bolalar cholg'u asboblarida jo‘r boiish, musiqa madaniyatini tarkib toptirishda muhim rol o‘ynaydi. Birinchi sinfda xor bo‘lib qo‘shiq kuylash - jamoa faoliyati sifatida o‘quvchilami bevosita ishtiroki bilan amalga oshiriladi. Qo‘shiq kuylash murakkab psixologik va fiziologik jarayondir. Bundan bosh miyadagi nerv xujayralari faol qatnashadi, o‘quvchilarda ijobiy his - tuygularini faolligini ta’minlaydi, ko‘krak qismi tovush hosil qiluvchi a’zolami artikulyatsiya va nafas organlarini faollashtiradi hamda o‘quvchilaming samarali ishlashga sharoit yaratadi. Boshlang‘ich sinflarda qo‘shiq o‘rgatish uchun awai shu qo‘shiq tinglanadi so‘ng qo‘shiq crrgatish metodi asosida o‘rgatiladi: 1. Qo‘shiq haqida o‘qituvchining qisqacha kirish so‘zi (qo‘shiq muallifiari haqida, asaming tarixiy yoki tarbiyaviy ahamiyati haqida, qisqa hikoya qilish, shu asarga doir qiziqarli hayotiy suxbat o'tkazish va rasmlar ko‘rsatish). 2. Qo‘shiqni o‘qituvchi tomonidan toMiq ijro etib berilishi. 3. Qo‘shiqni musiqiy harakteri, uning ifoda vositalari, shakli, janrini o‘quvchilar bilan birgalikda aniqlash. 4. Qo‘shiqni musiqiy jumlalarga bo‘lib o‘rgatish. 5. Qo'shiqni ijro sifatlari ustida ishlash (nafas, sof intonatsiya, talaffuz, dinamik belgilar asosida ifodali kuylash). 6. Taassurotlari yuzasidan qisqacha suhbat o‘tkazish (savol-javob) ko‘rgazmali materiallar asosida. Bunga misol qilib, darslikdagi quyidagi asarlarni aytishimiz mumkin: «Buvijonim» D.Omonullaeva musiqasi, N.Ruzimuhammedov she’ri, «Baxtiy erkatoy» T.Toshmatov musiqasi, T.Ilxomov she’ri, «Diloromning qo‘shig‘i» D.Omonullaeva musiqasi, H.Muhammad she’ri «Nisholda», R.Tolipov she’ri D.Omonullayeva musiqasi. Birinchi sinfdan boshlab o‘quvchilarni ovoz diapazonini aniqlash va kengaytirigaga aloqida e’tibor berish lozim. Birinchi sinfda o‘quvchilami ovoz diapazoni (DO, - LYa,), keyinchalik esa, ulami ovoz diapazoni kegayib o‘quv yili oxirlarila (DO, - D 0 2)gacha ham boiishi mumkin. Qo‘shiqlarni o‘quvchilarga musiqiy qobiliyatlari, musiqiy o‘quvi, xotirasiga, talaffuziga ahamiyat beriladi. Qo‘shiqlaming differtsioial guruhlarga bo‘lib o‘rgatish dars samaradorligini oshiradi. Musiqiy o‘quv bo‘sh bo‘lgan o‘quvchilami qiziqish va musiqiy qobiliyatini yanada ustirish uchun o‘qituvchilami uch guruhga boiib o‘tkazish lozim. Musiqiy o‘quv bo‘sh bo‘lgan bolalar har tomonidan jarangdor ovozlarini eshitib, ularga taqlid qilib chiroyli, sof intonatsiyada kuylashga harakat qiladilar. Bu yoshdagi o‘quvchilami ovozi o‘zlariga xos juda mayin va yoqimli tembga ega bo‘ladi. 0 ‘tirib va turib kuylaganda gavdani to‘g‘ri tutish, nafasini so‘z o‘rtasida olmaslik uchun rejaga solish, unli va undosh tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, sof intonatsiya ustida muntazam ish olib borish lozim. Bolalar ovozini parvarish qilish tavsiya etiladi. Ovoz sozlashni primar tovushlardan (mi,, fa,,solb,) boshlab, yelkani ko‘tarmasdan nafas olishga ahamiyat berish, qo‘shiq kuylash samaradorligini oshiradi. Musiqa tinglash - darsning boshidan oxirgacha amalga oshiriladigan faoliyat turidir. Agar bolalar sinfga musiqa sadolari ostida kirsalar, demak ular musiqani idrok etib kiradilar.
Milliy madaniyatimiz bobokaloni Abu Nosir A1 -Farobiy aytganidek, «Bu fan tana cog‘lig‘i foydalidir». Bobomiz SHayx Sa’diy «Musiqa odam ruxiningyo‘ldoshidir» - degan edi. SHunday ekan, biz musiqa o‘qitishni, boshlang‘ich sinf o‘quvchilaridan boshlashimiz lozim. Chunki, boshlang‘ich sinfda maktabda musiqa ta’limotini poydevori quyiladi. Boshlang‘ich maktabda musiqa o‘qitishning asosiy maqsadi - boshlang'ich sinf o‘quvchilarga musiqa san’ati go‘zallik qonunlari asosida o‘rganish malakasini singdirish va ularga musiqa madaniyatini tarkib toptirishdir. Boshlang‘ich sinflardagi musiqa madaniyati darslari, umumiy ta’limning axloqiy - estetik tarbiya berish tizimining ajralmas bir qismi boMib hisoblanadi. Boshlang‘ich sinflarda musiqa o‘qitish quyidagi vazifa!ami amalga oshirimni maqsad qilib qo‘yadi: 1.0 ‘quvchilarda musiqaga ixlos uyrotish va ulaming musiqiy qobiliyatlarini ritm tuyg‘usini o‘stirish musiqiy o‘quv xotira, diqqat va badiiy didni shakllantirish; 2. 0 ‘quvchilarda milliy musiqa merosimizga va u orqali Ona -Vatanga muhabbat hissini tarbiyalash; 3. 0 ‘quvchilarda badiiy ijodkorlik qobiliyatini o‘stirish. 0 ‘quvchilarda go‘zallikni ko‘ra bilish va hayotta go‘zallik olib kirish qobiliyatini rivojlantirish. 0 ‘quvchilaming musiqiy ijodkorligini taassurotini boyitishda, tasavvurlarini kengaytirishda musiqa tinglash faoliyatini ahamiyati katta. Musiqa tinglash darsining boshidan oxirigacha amalga oshadi, chunki musiqa madaniyati darslarining barcha faoliyat turlari (qo‘shiq kuylash, musiqiy ritmik harakatlar bajarish, musiqa tinglash) musiqiy tovushlarda vujudga kelgan ohang vositasida ifodalanadi. Musiqa madaniyati darslari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini atrofdagi go‘zal narsalami idrok eta olishga va ma’naviy dunyoqarashini shakllantirishga xizmat qiladi. «Boshlang‘ich ta’lim uchun Davlat Ta’lim standartlari» asosida barcha fanlar qatori musiqa fanidan ham dastur ishlab chikildi. Yangi dastur mazmunida milliy musiqamiz merosidan to‘laqonli foydalanish, ommaviy xalqkuylari vaqo‘shiqlari, lapar, dostonlar va bugungi zamonaviy musiqa o‘z aksini topgan. Dastuming bosh mavzusi «Musiqa va hayot» yil, chorak, dars mavzulari, yil mavzusiga bo‘ysunadi va mantiqiy uzviy birlashib mazmunan bir butunlikni tashkil qiladi. Bu boshlang‘ich sinf musiqa o‘qituvchisidan ish mazmunini yangi lashni talab etadi. Yangi dastur mazmunida dars o‘tish uchun, musiqa o‘qituvchisi o‘zining musiqiy - nazariy bilimlarini takomillashtirishi lozim, chunki o‘quvchiiaming musiqa darsiga bo‘lgan qiziqishini ustirishda yosh avlodni Vatanga muhabbat ruxida tarbiyalashda va ulami ma’naviyatli, ma’rifatli qilib voyaga yetkazishda o‘qituvchi yetakchi bo‘lib hisoblanadi. Barchaga ma’lumki, har qanday san’atkor ham maktabda musiqa darsnii olib borolmaydi. Boshlangich sinf musiqa o‘qituvchisi bo‘lish uchun o‘z kasbiga va bolalariga mexr quygan yuksak madaniyatli keng dunyoqarashga eta boigan shaxs boim ogi lozim. U pedagogika, psixologiya, boialar fiziologiyasining amaliy sohalarida chuqur bilimga ega bo‘lmog‘i lozim. Boshlangich sinflarda musiqa o‘qituvchisining faoliyat miqyosi kengdir. Musiqa madaniyati darslari bilan birga u sinfdan tashqari musiqa tarbiyasi turlarini ham tashkil etishi va boshqarishi lozim. Maktabda sinfdan tashqari ochiq tarbiyaviy soatlar o‘tkazish, musiqa tarbiyasining ommaviy va to‘garak shakllarini olib borish, boshlangich sinf o‘qituvchisi zimmasidadir. Bunga «Mustaqillik bayrami», «Bilimlar kuni», « 0 ‘qituvchilar kuni», «Alifbe bayrami», «Yangi yil», «Navruz bayrami», boialar shoirlari, san’atkorlar bilan uchrashuvlar kiradi. Bugungi mustaqillik sharoitida ta’lim muammolarini xal qilishda boshlangach sinf musiqa o‘qituvchisi zamon bilan hamnafas qadam tashlab axborot texnologiyasi va ilg‘or pedagogik texnologiya malakalarini tuliq o‘ziashtirish va shular asosida ta’lim - tarbiya jarayonini tashkil etmogi lozim. Mavzuniю
Qo;shiq aytsalar, uni avval eshitib idrok etib, so‘ng o‘rganib kuylaydilar. Raqsga tushganda ham musiqani tinglab uning badiiy ifodasini raqs harakatlari bilan tasvirlaydilar. Musiqa tinglashga doir asarlar shakl va janr jihatidan xilma - xil boim og‘i lozim. Aynan musiqa tinglash vositasida boialar turli o‘zbek xalq cholg‘u sozlari, o‘zbek xalq musiqasidan namunalar («Chertmak», «Dutor bayoti», «Alla», «Dilxiroj») kabi asarlar bilan boialar kompozitorlari va bastakorlar hayoti va ijodi, milliy musihamiz an’analari kuy va qo‘shiqlar bilan tanishadilar. Musiqiy o‘quv bo'sh boigan boialar har tomondan jarangdor ovozlami eshitib ularga taqlid qilib, chiroyli, sof intonatsiy ada kuylashga harakat qiladilar. Boshlangich sinf o‘quvchilari o‘z diqqat - e’tiborini uzoq vaqt bir narsaga qaratib turolmaydilar, juda tez charchab qoladilar. Shuning uchun ham musiqa madaniyati darslarida musiqiy ijroga ahamiyat berib borish, chapak chalish, qadam tashlash kabi hilma - hil harakatlardan foydalanish zarur. Ayniqsa boialar musiqiy cholg‘u asboblari (doiracha, bubencha, shiqildoq, marakassa, uch burchak, rumba, barabancha)da jo‘r boiish va ritmik raqs harakatlarini bajarish, bolalami faollashtiradi va dars qiziqarli, mazmunli o‘tadi. Kuylar ohangini o‘quvchilarning xotirasida chuqur o‘mashib qolishi uchun, ular bilan birga kuylash tavsiya etiladi. Shuni esdan chiqarmaslik kerak, musiqani asariami yaxshi esda saqlab qolish uchun kamida 2 - 3 marta eshittirish har gal kuyning yangi qirralari bilan tanishtirib boriladi, musiqa tinglashni esa sodda so‘zli asarlardan boshlab asta -sekin murakkablashtirib borish lozim. Darsning har beshta faoliyati bir -biri bilan uzviy bogiik holda darsning mazmunini bir - butun boiishini ta’minlash lozim. Darsning chorak yil mavzulari bir - biri bilan izchil bogianib bir - birini toidirish kerak.