Reja: Davlat byudjetining mohiyati, funktsiyalari va ahamiyati

2. Davlat byudjetining daromadlari

Davlat byudjetining daromadlari mamlakat yalpi ichki mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan biri bo’lib, ular oraliq (tranzit) xarakterga ega. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo’lgan daromadlar va jamg’armalarning bir qismini byudjetga o’tkazilishi natijasida vujudga keladi. Byudjet daromadlarining moddiy-buyumlashgan mazmunini davlatning ixtiyoriga borib tushgan pul mablag’lari tashkil etadi. Bu byudjet kategoriyasining namoyon bo’lish shakli byudjetga tushuvchi turli soliqlar, to’lovlar, yig’imlar, bojlar va ajratmalardan iborat.
Miqdoriy jihatdan davlat byudjetining daromadlari yaratilgan yalpi ichki mahsulotda (milliy daromadda) davlatning ulushini ko’rsatadi. Ularning absolyut hajmi va salmog’i mamlakatning yalpi ichki mahsuloti (milliy daromadi)ning umumiy hajmi, u yoki bu davrda davlatning oldida turgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, mudofaa va boshqa vazifalar bilan belgilanadi. Ana shularga muvofiq davlat byudjetida mablag’larni yig’ish miqdori va ularni undirishning shakl va metodlari aniqlanadi.
Byudjet daromadlarini shakllantirish jarayoni quyidagi printsiplarga asoslanishi maqsadga muvofiqdir:
— soliqlarning byudjetga olinishi mamlakat milliy boyligi manbalarining tugashiga olib kelmasligi kerak;
— soliqlar ularni to’lovchilar o’rtasida teng taqsimlanmog’i lozim;
— soliqlarni ishlab chiqaruvchilarning aylanma fondlari hajmiga ta’sir ko’rsatmasligi;
— soliqlarning sof daromadga nisbatan hisoblanishi;
— davlat uchun soliqlarning undirilishi iloji boricha arzonroq bo’lishi lozim;
— soliqlarning undirilish jarayoni xususiy sektorni siqib chiqarmasligi kerak;
— sub’ektlarning mustaqil faoliyat ko’rsatishiga sharoit yaratish, ya’ni, sub’ektlarga tegishli bo’lgan mablag’larning bir qismini davlat byudjetiga olinishi ularning mustaqil rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatmasligi kerak. Chegaradan o’tib ketilganda sub’ektlarning mustaqilligini yo’qotishiga, kasodga uchrash hollarining vujudga kelishiga, ichki rezervlarni qidirib topishga va ishlab chiqarishning o’sish sur’atlarini ta’minlashga intilish susayadi, xufyona iqtisodiyotning rivojlanishi boshlanadi;
— sub’ektlarning xatti-harakati va intilishiga bog’liq bo’lmagan holda vujudga kelgan daromadlarning to’liq yoki qisman byudjetga olinishi. Ma’lum bir xarajatlarni amalga oshirmasdan olingan barcha daromadlar davlatning ixtiyoriga o’tishi kerak. Bu printsipning ta’siri ostiga sub’ektlar ma’muriyati noto’g’ri, noqonuniy harakati (masalan, davlat standartlarini buzish va boshqalar) natijasida olingan daromadlar ham kiritilmog’i lozim;
— ishlab chiqarishni kengaytirish va boshqa maqsadlar uchun korxonaning rejalashtirilgan ehtiyojidan ortgan summalarni byudjetga olish. Bu printsip davlat byudjeti daromadlarini davlat korxonalarining mablag’lari hisobidan tashkil etishda qo’llanilishi mumkin. U davlat korxonalarining moliyaviy holatini tartibga soladi va bir vaqtning o’zida ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishda davlatning manfaatlarini ta’minlaydi;
— byudjet mexanizmining rag’batlantiruvchi ta’sirini ta’minlash. Mablag’larni sub’ektlar ixtiyorida byudjetga o’tkazilishi ularning samarali faoliyat ko’rsatishga rag’batlantirishi kerak.
— byudjet daromadlarini shakllantirishda ulushli ishtirok etish. Bu printsip byudjet daromadlarini aholi mablag’lari hisobidan shakllantirishda qo’llanilib, uning natijasida aholi daromadlari darajasiga bog’liq ravishda bir qismi byudjetga o’tkaziladi.
Davlat byudjetining daromadlari o’zlarining manbalari, ijtimoiy-iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va to’lovlarning turi, mablag’larning tushish shakli va ularni byudjetga undirish metodlariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi mumkin.
Davlat byudjetining daromadlari o’z manbalariga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi:

• 
  soliqli daromadlar;
  
• 
  soliqsiz daromadlar;
  
• 
  tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan) tarzda o’tkaziladigan pul mablag’lari. Byudjetning soliqli daromadlari tarkibi mamlakat soliq qonunchiligiga muvofiq umumdavlat soliqlari va yig’imlari, mahalliy soliqlar va yig’imlar, bojxona bojlari, boj yig’imlari va boshqa boj to’lovlari, davlat boji, penya va jarimalardan iborat.
  

Soliqsiz daromadlar tarkibiga quyidagilar kiradi:

• 
  davlat mulkidan foydalanish tufayli olingan daromadlar (soliqlar va yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan soliq va yig’imlardan so’ng);
  
• 
  byudjet tashkilotlari tomonidan ko’rsatilgan to’lovli xizmatlardan kelgan daromadlar (soliqlar va yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan soliq va yig’imlardan so’ng);
  
• 
  fuqarolik-huquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni qo’llash natijasida olingan mablag’lar, jumladan, jarimalar, musodaralar, tovon to’lashlar va davlat sub’ektlariga etkazilgan zararlarni qoplash bo’yicha olingan mablag’lar hamda majburiy undirilgan boshqa mablag’lar;
  
• 
  moliyaviy yordam ko’rinishidagi daromadlar (byudjet ssudalari va byudjet kreditlaridan tashqari);
  
• 
  boshqa soliqsiz daromadlar.
  

Tushumlarning quyidagi ko’rinishlari ham byudjet daromadlari tarkibida hisobga olinishi mumkin:

• 
  davlat mulkini vaqtinchalik foydalanishga berish natijasida ijara haqi yoki boshqa ko’rinishda olinadigan mablag’lar;
  
• 
  kredit muassasalaridagi hisobvaraqlarda byudjet mablag’larining qoldig’i bo’yicha foizlar ko’rinishida olinadigan mablag’lar;
  
• 
  davlat mulkiga tegishli bo’lgan mol-mulkni garovga yoki ishonchli boshqaruvga berishdan olinadigan mablag’lar;
  
• 
  qaytarish va haq olish asosida boshqa byudjetlarga, xorijiy davlatlarga yoki boshqa yuridik shaxslarga berilgan byudjet mablag’laridan foydalanganlik uchun haq;
  
• 
  davlatga qisman tegishli bo’lgan xo’jalik jamiyatlari ustav kapitalining hissasiga yoki aktsiyalar bo’yicha dividendlarga to’g’ri keladigan foyda ko’rinishidagi daromadlar;
  
• 
  davlat unitar korxonalari foydasining bir qismi (soliqlar va yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan soliq va yig’imlardan so’ng);
  
• 
  davlatga tegishli bo’lgan mol-mulkdan foydalanish natijasida olinadigan qonunchilikda ko’zda tutilgan boshqa daromadlar.
  

Byudjetning daromadlar qismini to’ldirishning manbalaridan biri byudjet tizimida boshqa darajada turgan dotatsiyalar, subventsiyalar va subsidiyalar yoki mablag’larni qaytarilmaslik va tiklamaslik shakllarida olinadigan moliyaviy yordamdir. Bunday moliyaviy yordamlar mablag’larni oluvchi byudjetning daromadlarida o’z ifodasini topishi kerak. Jismoniy va yuridik shaxslardan, xalqaro tashkilotlar va xorijiy davlatlar hukumatlaridan qaytarilmaydigan yoki tiklanmaydigan shaklda o’tkazilayotgan mablag’lar ham byudjetning shunday daromadlari tarkibiga kiradi.
Hozirgi amaliyotda davlat byudjetining daromadlari quyidagi tartibda klassifikatsiyalanadi:

1. 
   To’g’ri (bevosita) soliqlar. Ularning tarkibiga yuridik shaxslarning foydasidan olinadigan soliq; savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan davlat byudjetiga ajratmalar; yagona soliq to’lovidan (mikrofirmalar va kichik korxonalar bilan biigalikda) davlat byudjetiga ajratmalar; jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan soliqlar va tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan yuridik va jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan qat’iy soliqlar kiradi.
   
2. 
   Egri (bilvosita) soliqlar. Bu soliqlarning tarkibi qo’shilgan qiymat solig’i; aktsizlar; bojxona bojlari; jismoniy shaxslardan olinadigan yagona boj to’lovi; transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va gaz iste’moliga jismoniy shaxslardan olinadigan soliqdan iborat.
   
3. 
   Resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i. Bu guruhga kiruvchi soliqlar va to’lovlar mol-mulk solig’i; er solig’i; er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq va suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni o’z ichiga oladi.
   
4. 
   Ustama foydadan olinadigan soliq.
   
5. 
   Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq.
   
6. 
   Boshqa daromadlar.
   

O’zining ijtimoiy-iqtisodiy belgisiga ko’ra davlat byudjetining daromadlari ikki guruhga bo’linishi mumkin:
— xo’jalik yurituvchi sub’ektlardan olinadigan daromadlar; — aholidan tushumlar.
Mulkchilik shakliga ko’ra davlat byudjetining daromadlari quyidagi ko’rinishlarda bo’lishi mumkin:
— nodavlat sektordan olinadigan daromadlar; — davlat xo’jaliklaridan olinadigan daromadlar; — aholidan olinadigan mablag’lar.
Davlat byudjetining daromadlari majburiy yoki ixtiyoriy tarzda jalb qilinishi mumkin. Bunda daromadlarni majburiy shaklda jalb qilish hal qiluvchi rol o’ynaydi. Ixtiyoriy shakldagi to’lovlarga davlat obligatsiyalarini va pul-buyum lotereyalarini realizatsiya qilishdan olingan tushumlar kiradi. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi majburiylik- yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan ma’lum bir mablag’lar belgilangan muddatlarda byudjetga o’tkazilishi zarurligini anglatadi. U yoki bu to’lovni qonun tomonidan majburiy deb e’tirof etilishi to’lanmagan summalarning majburiy undirilishini ko’zda tutadi.
Sub’ektlarning daromadlari davlat byudjeti ixtiyoriga ikki xil metodlarni qo’llab, olinishi mumkin:

1. 
   soliqli metodlar;
   
2. 
   nosoliqli metodlar.
   

Soliqli metodlar uchun mablag’larning davlat byudjeti foydasiga aniq belgilangan miqdorlarda va oldindan o’rnatilgan muddatlarda undirilishi xarakterlidir. Soliqlarning undirilishi mamlakat yalpi ichki mahsuloti va milliy daromadining taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi bilan bog’liq. Ular yordamida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va aholiga tegishli bo’lgan mablag’larning bir qismi davlat ixtiyoriga o’tkaziladi. Soliqlarning tarkibiga qo’shilgan qiymat solig’i, aktsizlar, daromad (foyda) solig’i, er solig’i, mol-mulk solig’i va boshqa soliqlar kiradi.
Nosoliqli daromadlar davlatga tegishli bo’lgan korxona va tashkilotlardan olinadigan to’lovlardir. Davlat mulkiga aylanadigan va qaytarishni talab etmaydigan mablag’lar ham davlat byudjetining daromadlari bo’lishi mumkin.
O’zbekiston Moliya vazirligi 2013 yilgi Davlat byudjetining ijrosi bo’yicha e’lon qilgan dastlabki ma’lumotlarga ko’ra, 2013 yilda O’zbekiston byudjetining daromadlar qismi 26 trillion 223,2 milliard so’mga teng bo’lgan.
Buning yarmidan ko’pini – 13 trillion 398,6 milliard so’mni bilvosita soliqlar tashkil etgan. Jumladan, qo’shilgan qiymat solig’idan 7,552 trillion so’mdan ortiq, aktsiz solig’idan 4,16 trillion so’mdan ortiq, bojxona bojidan 1 trillion so’mdan ortiq, jismoniy shaxslarning transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va suyultirilgan gazni iste’mol qilganlik uchun soliqlardan 670 milliard so’m daromad olingan.
2013 yili O’zbekiston davlat byudjeti bevosita soliqlardan 6 trillion 353,7 milliard so’m daromad olgan. Bunda, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’idan 1,038 trillion, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan davlat byudjetiga ajratmalardan 832,6 milliard so’m, yagona soliq to’lovidan davlat byudjetiga ajratmalar, shu jumladan, mikrofirmalar va kichik korxonalardan ajratmalardan 755 milliard so’m, tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliqdan 415,6 milliard so’m trillion so’m, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’idan 594,4 milliard so’m, jismoniy shaxslar daromadiga soliqdan 2,717 trillion so’m pul tushgan.
Davlat byudjetining daromadlar qismida resurs to’lovlari va mulk solig’idan
3,888 trillion so’m pul tushgan. Unga ko’ra, 1,011 trillion so’m mulk solig’idan, 583,4 milliard so’m er solig’idan, 2,19 trillion so’m erosti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliqdan, 102,4 milliard so’m suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqdan daromad olingan.
2013 yilgi O’zbekiston davlat byudjeti ijrosida 2,582 trillion so’mni boshqa daromadlar tashkil etadi.
2013-yilda iqtisodiyot sohasidagi soliq yuki 21,5 foizdan 20,5 foizga, jismoniy shaxslar uchun daromad solig’ining eng kam stavkasi 9 foizdan 8 foizga tushirilganiga qaramasdan, davlat byudjeti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,3 foiz profitsit bilan bajarildi